Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

O’tkazilgan tajtibalaming ko’rsatishicha, kichik bog’cha yoshidagi bolalarga nisbatan o’rta va katta yoshdiigi bog’cha bokilarida ixtiyorsiz va mexifflik ravishda esda olib qolish hamda esga tushirish qobiliyati biroz susayadi. Ammo bundan, bolalar ulg’aygan sari ulaming xotirasi kuchsizlanadi, degan xulosa kelib chiqmaych. Bu yerda gap shundaki, bolalar o’sib, turmush tsjribasi ortgan va nutqi o’sgan sari, ular narsa va hodisalar surunkasiga, ya’ni to’g’ri kelganicha emas, balki tanlab, ya’ni o'zlariga kerakligini esda olib qoladigan bo’la boshlaydilar.
Shuni ham alohida ta’kidlab o’tish loziniki, keyingi yillar mobaynida bog’cha yoshidagi bolalarda mantiqiy, >'a’ni ma’nosiga lii.shunib esda olib qolishga nisbatan mexanik esda olib qolish ustun l)()’ladi, degan fikr ma^jud bo’lib, shu bilan birga mexanik esda olib



qolish mantiqiy esda olib qolishga qarama-qarshi qo’jdlar edi. So’nggi yillarda o’tkazilgan ekserimental tekshirisMar natijalarining ko’rsatishicha, bog’cha yoshidagi bolalrda ham narsa va so’zlaming ma’nosiga tushimib escla qoldirish samaraH ekani artiqlangan, Lekin bog’cha yoshidagi bolaJaming mantiqiy esda qoldirishlari ularga to’la tushiniladigan material berilganda yaqqol ko’rinadi.
Bog’cha yoshidaj^ kichik bolalarda ko’proq obrazli xotira rivojlangan bo’ladi. Shiming uchun ukir eshitgan narsalariga nisbatan ko’rgan narsalami yaxsJii eslarida olib qoladilar. Uning asosiy sababi, birinchiclan, bog’cha yoshidagi bolalarning idroklari, konkret obrazli xarakterga ega. Ikkinchidan, ularda hali iiutq, to’la to’kis shakllanmagan. Bolalar yuqori guruhlarda nutqni anchagina egallab olganlaridan keyingina so’z bilan ifodalab olingaii narsalami esda yaxshi olib qoladigan bo’ladilar. Bolalar juda ko’p narsalami asosan turli o’yin faoliyatlari davomida eslarida olib qoladilar. Shuning uchim ulaming esda olib qolishlari ko’pincha epizodik va tasodifiy xarakterga ega bo’ladi.Bu esa eslarida olib qolingan narsalami ma’ium bir tizimga solishni qiyinlashtiradi. Shu tufayli bolalarning xotiralaridagi narsalar tartibsiz bir-biri bilan aralashib ketadii. Natijada biron narsani esga tushirishlari qiyin bo’ladi. Bog’cha yoshidagi bolalar xotirasiga xos bo’lgan tartibsizlikni yo’qotish va xotirasini o’stirish juda ko’p jihatdan tarbiyachilarga bog’liqdir. Tarbiyachi bolalami esda olib qolishlari lozim bo’lgan materialni ularning yosh xususiyatlariga mos qilib tanlashi kerak. Bolalar xotirasini mashq qildirishda turli mazmunli o’yinlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Umuman, bolaning materialni esda olib qolishini va qayta esga tushirishini tarbiyachi doimo boshqarib borishi iiarur. Chunld bog’cha yoshidagi bola xotirasining barcha tiplari o’sa boshlaydi. Biroq shu narsa xarakl:erliki, xotiraning asosiy turlari orasida (masalan, obra;di, mexanik, mantiqiy kabi) harakat xotirasi nisbatan kuchliroq rivojlanadi. Shuning uchun ham turli harakatlami hamda musiqa ostida o’ynashni bu yoshdagi bolalar osonlik bilan o’slashtiradilar. Mexanik tarzda o’zlashliriladigan nutq materialni ham qisman harakat xotirasiga kiritadi. Shu siibabli bog’cha yoshidagi bolalar tez aytiladigan turli ritmdagi she’rlami bir-ikki qaytarishdayoq yodlab oladilar. Masalan, bekinmachoq, o’yirii o’ynash oldidan aytiladigan “sanashlar”. Bekiimiachoq o’yinining simashlarida hech qanday ma’no yo’q, lekin juda ifodali va jarangli ritmikabor.
Bog’cha yoshidagi bolalarda emotsional xotira ya>:shi bo’lsa ham,
lekin xotiraning bu turi bolalarga nisbatan katta odan^ilarda kuchliroq

bo’ladi. Katta odamlar kuchli emotsional ta’sir qilgan ba’zi narsa va hodisalami hech vaqt eslaridan cMqarmaydilar. Bog’cha yoshidagi bolalar esa kuchli emotsional ta’sir qilgan narsalarni ham ba’zan eslaridan chiqarib qo’yishlari mumkin. Bolalar xotirasini o’stirishda tarbiyadii va ota-onalaming nutqi ham nihoyatda katia rol o’ynaydi. Bola bilan gaplashilganda nutq sodda, talaffiiz aniq va tushunarli bo’lishi kerak. Xotiraning taraqqiyoti bolaning bog’cha yoshi davrida tugallanmay, bolaning bundan keyingi taraqqiyotida, ya’ni ta’lim-tarbiya va turmiish tarziga qarab o’zgarib o’sib boradi.

Tafakkur muammosii va yosh davrlarida rivojlanishi. Bola
tug’ilishidanoq tafakkur qilish imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Tafakkur bolaning o’sib, bilim va tajribalarining ortib borishi jarayonida rivojlanadi. Bola dastlab tashqi olamni va undagi narsalarni sezish, idrok qilish oiqaligina biladi. Bunday bilish bolaning ana shu narsalar bilan bo’lgan aktiv faoliyati davomida tobora takomillashib boradi. Kichik yoshdagi bolalar atroflaridagi narsalar bilan qanchalik ko’p munosabatda bo’lsalai- bu narsalar o’rtasidagi o’xshashlik tomonlami shunchalik ko’proq payqay boshlaydilar. Keyinchiilik bolalar o’xshash narsalarni umumlashtira boshlaydilar. Masalan, 6-7 oylik bola uyda yolg’iz qolgan paytida stol oldiga emaklab kelib, dasturxonni tortib o’ziga keraMi narsalarni olishga muvaffaq bo’lar ekati, xuddi shimdtiy harakat yo’li bilan kfiravotning ustidagi narsalarni ham olishga harakat qiladi. U dasturxonni tortgan kabi choyshab yoki ashyoni tortib karavot ustidagi narsalarni olishga urinib ko’radi.
Ilk bolalik yoshidagi bolalaming tafakkufi o’z-o’zicha, ya’ni stixiyali ravishda emas, balki katta odsimlaming rahbairligida rivojlana boshlaydi. Katta odamlar bolalaming shu paytgacha orttirgan biUmlariga asoslanib, ularaing o’zlari mustaqil egidlay olmaydigan tushmcha va bilimlanii o’zlashtirib olishlarida yordamlashadilar. ^\na shu tariqa bolalar o’zlarining individual faoliyatlari orqali bilish mumkin bo’lgan ayrim njirsalami va ayrim tushunchalamigina emas, balki butun insoniyat tomonidan yaratilgan tushunchalami hamda mantiqiy fikr qilish shakllarini ham egallab ola boshlaydilar.
Bolalarda tafakkur bir yoshga to’lib, ikki yoshga qadam qo’ygan davrdan boshlab namoyon bo’la boshlaydi. Ana shu davr mobaynida, birinchidan bolalar anchagina turmush tajribasiga ega bo’la boshlaydilar, ikkinchidan tili chiqa boshlaydi. Bolalai bir yoshdan oshgach, o’zlariga yaqin narsalaming nima uchun kerakligini tushunadigan bo’lib qoladilar (masalan, uydagi idish-tovoqlaming, plyola va qoshiqlaming nimaga

kerakligmi bilib oladilat). Ikki yoshli bolalar tafaJdoxrining eng ko’zga tashlanil) turadigan xususiyati shundan iboratki, ular aj/ni shu chog’da ko’rib, idrok qilib togan narsalari haqida tafakkur qiladilar. Tafakkuming asosiy jarayonlari, ya’ni analiz, sintez, umumlashtirish bolalaming naisalar ЫЬш bo’lgan amaliy faoliyatlari jarayonida sodir bo’ladi. Ana shuning uchun ulaming tafakkurlari bevosita harakatlari bilan bog’liq bo’ladi, tafiikkur harakatlarida namoyon bo'ladi.

Yasli yoshidagi bolalar idrok qilayotgan narsalarin;ing ichki va eng muhim xususiyatlarini hali aks ettira olinaydilar. Shu sebabli ular idrok qilayotgiin narsalami umumlashtirganlarida bu narstilaming ko’zga tashlanib turadigan tashqi belgilariga, xususiyatlarigagiria asoslanadilar. Masalan, bir yarim yosMi bola ohnani, koptokni, yog’ochdan qilingan yumaloq sharni umumlashtirib, ulaming hammasini olma deb ataydi. Shunday qilib, kichik yoshdagi bolalarda tafekkur ulaming turmush tajribalarining orta borislii, turli xil narsalarga doir bilim va tu^unchalaming ko’payishi hamda nutqning rivojlariishi jarayonida takomillashib boradi.
Obrazli tafakkur va so’z mantiqiy tafakkur. Tafakkur bolaning
bog’cha yoshdagi davrida juda tez rivqjlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, bog’cha yoshdagi bolalarda turmush tajribasining anchagina ko’payishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutqining nisbatan yaxshi o’sgan bo’lishi, uchinchidan esa, bog’chada harakatlar qilish imkoniyatiga ega bo’lishlaridir. Bog’cha yoshdagi bolalar o’zlarining mustaqil harakatlari davomida atroflaridagi turli хИ narsaiar bilan bevosita taqqoslash, ansiliz qilish va nihoyat umumlashtirish kabi filer qilish jaiayonlarini vujudga keltiradi va takomillashtiradi,