Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

Bog’cha yoshidagi bolalarda tafakkumi rivojantirishda turli didaktik va ta’limiy mashg’ulotlaming roli g’oyat kattadir. Masalan, katta guruh bolalari bilan o’tkaziladigan son-samoq (hisoblash) mashg’ulotlari, nutqni o’stirish masbg’ulotlari ularda tafakkuming taqqoslash, analiz va sintez qilish xususiyatlarini o’stirishga yordam beradi. Lekin shuni uniitmaslik kerakki, bolalar ana shunday ta’limiy mashg’ulotlarda narsa va hodisalami shimchaki passiv o’zlashtirib, faqat ulaming nomlarini esda olib qolish bilan cheklansalar, tafakkur qilish qobiliyati yaxshi rivojlanmaydi.
Shunday qilib, bog’cha yoshidagi davrda bolaljuning tafakkuri jadal rivojlanadi va uning bundan keyingi o’sishi maktab yoshida, ya’ni tizimli ta’lim va tarbiya jarayonida amalga oshiriladi.
BoMar xayolining xususiyatlari. Yangi tug’ilgan chaqaloq bolalarda hali xayol bo’lmaydi. Xayolning rivolanishi uchun bolaga turmush tajribasi, tasav/urlar zaxirasi hamda juda ko’p bilimlar kerak bo’ladi. Tajriba esa bolaning tashqi olamdagi narsa va hodisalami o’zi

ko’rsatis;hi, voqelik hamida turli sohalarga doir tasawur hosil qilishi katta odatnlar bilan keng munosabatda bo’lishi natijasida ortib boradi.

Xayol jarayonining dastlabki ko’rinisMari bolaiia ikki yoshga to’lib, tich yoshga qadam qo’yganida ko’rina boshlaydi. Ikki yoshli bolalarda ko’rinadigari dastfebki xayol malum bir maqsadni ko’zlamaydigaa ixtiyorsiz xayokiir.
Til chiqishi bolalarda xayol jarayonining o’sishiga ta’sir ko’rsatadi. Ana shu davrdan boshlab bola tevarak-atrofdagi kishilaming so’zini yaxshi tushimadigan bo’lib o’zidagi tasawurlar zahirasini bevosita idrok qilingan narsalar orqaligina etnas, balki katta yoshli odamlar nutqi ham to’ldirib boradi. Bola o’ziga tushunarli mavzulardagi hikoya va ertaklami qiziqib tinglaydi. O’zi asosiy qahramon bo’lib qatnashadigan hikoyalarai jonu-dili bilan eshitadigan bo’ladi. Bimday hikoya bolaga juda tushimarli bo’ladi, chunki bola hikoyani eshitib turib, bevosita, o’zining idrokiga tayaaadi.
Bu yerda o’ylab chiqarilgan voqea bolaning o’zi haqiqatda ishtirok qilgan voqealaiga ulanib ketadi. Bolaning hikoya va ertaklami eshitishga juda ham qiziqishi, hilcoya va ertaklami tinglayotgaidda bolalaming tajribasrd orttiradigan \a xayoUni o’stiirishga yordam beradigan xilma- xil va ariq tasawurlar hbo’lishini ko’rsatadi.
Bolalar xayolining o’sishida nutqning ahamiyati yana shundaki, nutq bolaning yangi taassurotlar hosil qilishi va uni boyitish bilangina cheUanib qolmay, balki nutq miyada hosil bo’lgan yangi-yangi obrazlarni so’zlar bilan ifodalashga yordam beradi. Masalan, ikki yarina yoshlardlagi qizcha deraiialardagi pardalsir hilpirab va quyosh nurlarining shu’lalaiidan tovlanib turganini ko’rib, o’zini polga tashlaydi va “ ... qarang, oyi, go’yo dengizga o’xshaydi. Men cho’milayapman ...” deydi. Bola nutqida shu go’yo so’zining paydo bo’lishi juda hiun xarakterlidir. Bola xayolidagi vaziyatni shu so’z bilan ifodalaydi, real narsalar bilan xayolidsigi narsalami bir-biridan ajratadigan bo’ladi.
Bolalar xayolining dastlabki rivojktnishida ular o’yinining roli juda. kattadir. Ulaming yoshi ulg’aygan sari ular o’yinining mazmuni ham o’zgarib boradi. Ikki yoshga to’lish oldidan bolalar o’yinida muhim o’zgarislilar ro’y beradi, Manipulyasiya o’yinlari bilan bir qatorda tasviriy o’yin elementlari ham paydo bo’ladi. Bola turmushda ko’rgan ish harakatlarini o’z o’yinida aks ettiradi. Masalan bola qo’g’irchog’ini “ovqatlantiradi”, yotqizib “uxlatadi”, uni “erkalaydi”, “arg’imchoqda” uchiradi. Bola katta bo’lgan sayin o’yinda katta yoshli kishilaming harakatlariga taqlid qilish tobora ko’p o’rin egallay boshlaydi. Ayni

vaqtda o’yinlar murakkablasMb, mazmimi ham turli-tuman bo’la boradi. Masalan, bola o’ziga g’amxo’rlik qilayotgan onasining xarakatlariga, duradgor, shofyor, sartaroshning harakatlariga taqlid qila boshlaydi.

Miiktabgacha tarbiya yoshidagi bolalaming harakatlarida tasiriy faoliyat elemetitlarining payd bo’lishd xayolning o'sayotganligidan dalolat l)eradi. Masalan, bola r nimaliami qog’ozga chizib, nimanidir tasvirlashga uritiib ko’radi. Lekin dastlab bmday chizmakasMik faoliyati almoyi-£iljoyi chiziqlar chizishdangina iborat bo’ladi. Ikki yoshga to’iganda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning tasviriy faoliyatida yangi, muhim element paydo bo’ladi. U endi o’zi chizayotgan rasmiga nom beradigan bo’ladi. Tasviriy faoliyatining ;>nzaga kelishi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning tasawur xayolini o’stirishga yordam beradi. Ammo bu yoshda xayolning dastlabki nihollarigina paydo bo’la boshlaydi, bu nihollami diqqat-e’tibor bilan doimo parvarish qilib turish tarbiyachi va ota-onalaming vazifasidir.
Bog’cha yoshidagi bolalarda xayol bir xilda rivojlanmaydi. Agar kichik yoshdagi bog’cha bolalarida asosan tiklovchi xayol o’sgan bo’lsa, o’rta va katta yoshdagi bog’cha bolalarida xayolning ijodiy turi ham o’sa boshlagan bo’ladi.
Bolaning bog’cha yoshida harakat doirasihbg kengayishi, bilimlarining ortishi, tiirli xil yangi ehtiyoj, qiziqishlaming paydo bo’lishi imda xayol jarayonini birmuncha tez sur’at Ы1ш rivojlanishiga olib keladi. Shuning uchun bog’cha yoishidagi bolalaming xayol qilish qobiliyatlari maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar xayolidan har tomonlatna ustun tiiradi.
Aktiv xayolniog bolalarda rivojlanishi. Bog’cha yoshidagi bolalaming xayoli asossin ixtiyorsiz va tiklovchi xayol bo’lib, ulaming turli-tmrian faoliyatlarida o’sib boradi. Biroq shu narsa diqqatga sazovorki agar bog’cha yoshidagi bolalarda xayol qilish qobiliyati bo’lmaganda edi, ulaming o’yinlari ham xilmli'-xil bo’lmas edi. Demak, bolalaming xayol qilish qobiliyatlari ulami 1&U xil o’>inlar o’ynashga undasa, o’yin o’z navbatida ulaming xayolini o’stirtidi.
Bog’cha yoshidagi bolalaming xayoli mashg’Ulotlarda ham o’sib boradi. Masalan, bolalar loy o’ynashi, ya’ni loydan turli narsalar yasashni (shu jumladan, plastilindan ham), qumdari turli narsalar qiirishni rasm chizishni yaxshi ko’radilar. Bu mashg’ulotlar, ayniqsa, rasm chizish mashg’uloti bolalar xayolini o’stirishga juda katta ta’sir ko’rsatadi. Kichik yoshdagi bog’cha bolalarida hali ijodiy xayolning vo’qligi xxlaming rasm chizishlarida yaqqol ko’rinadi. Masalan, kichik



yoshdagi bog’cha bolalarining chizgaii rasmlari hamma vaqt ro’zg’or mavzularidan nariga o’tmaydi. Chunki bu yoshdagi bolalar har kuni ko’rib turadigan narsalari haqid^ina xayol qila oladilar.
O’rta va xususan, katta guiuh bolalarining rasm cMzishlarida ijodiy xayolning yuzaga kela boshlagani aniq ko’rinadi. Ular rasm chizishda tor uy-ro’zg’or mavzulari bilan cheklanib chizmay, uzoq o’tmish va kelajakdagi narsalarga oid rasiniar ham chizadilar. Bu 3'^oshdagi bolalar o’z o’yinlarida va solgim chizmalarida katta odamlaming turli-tuman faoliyatlarini mustaqil tasvirlashga intiladilar. Bunday paytda ular faqat xayoliy tasawur etish yoki taqlid qilish bilan cheklanib qolmay, balki o’zlari ijodiy ravishda yangiliklar ham «jo’shib boradilar. Masalan, ular syujetli o’yin o’ynaganlarida yangi-yangi rollami o’ylab chiqaradilar “poezd” yoki “vokzal” o’yinida poezddat yoki vokzalda; xizmat qiluvchi kishilardlan tashqari passajirlami vokzalga olib keluvchi transport, ya’ni taksi shofyor rollarini qo’shadilar.
Katta yoshdagi bog’cha bolalari o’zlarining rasmlarida xayoliy obrazlartii (hatto orzulami) aks ettiradilar. Shuning uchuii ular ko’pincha erkin mavzuda; o’zlariai qiziqtirgan va ayni chog’dagi ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan narsalar haqida rasm chizadilar. Ana shunday erkin mavzuda rasm chizish jarayonida bolalaming ijodiy xayol qilish qobiliyatlari o’sib ЬогаШ. Bog’cha yoshidagi bolalar xayolining rivojlanishiga turli xil hikoya va ertaklar ham ta’sir ko’rsatadi. Xalq turli qiziqarli, ibratli va ta’limiy ertaklar ijod etishda bog’cha yoshidagi bolalami ham unutmagan. O’zbek xalqining og’zaki adabiyotida yosh bolalarga tushunarli, sodda til bilan yaraitilgan ertaklar raavjud. Bulardan tashqari, ms va boshqa halqlaming lillaridan o’zbek tiliga tarjima qilingan ertaklar ham ko’p& . Bog’cha yoshidagi bolalar uchun yaratilgaл ertaklaming ko’pi antropomorfizm xarakteriga egadir. Buning ma’nosi shuki, ertaldaming qahramonlari odamlarga o’xshab “gapiradigan” hayvonlarda^^iboratdir. Bolalai' bunday ertaklami juda yoqtiradilar va har doim maroq bilan ting;laydilar.