Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

Bolii diqqatini barqarorlashtirish mullari va vositalarL Bog’cha yoshdagi bolalar diqqatming rivojlanishi faqat bog’chadagi sharoitgagina emas, balki ko’p jihatdan oiladagi sharoitga ham bog’liqdir. Shuning uchun hiffli bolalaming diqqati bir tekisda va bir darajad;i rivojlanmaydi. Ayrim bolalar oilada tegishli nazorat ostida bo’lmasligi, yoki haddan tashqari erka qilib, taltaytirib yuborganligi tufayli o ’zlarining xatti- harakatliirini, hulq-atvoilarini tartibga sololmaydilar. Bunday bolalar hamma narsalarga ruxsatsiz tegaveradigan, bir joyda tinib-tinchib o’tiraolmaydigan, tartibga chaqirilganda gapga quloq solmaydigan



bo’ladikir. Bimday bolalarda diqqat juda beqaror bo’lgani uchun ular hech bir narsa ustida qiint bilan mashg’ul bo’la olmaydilar. Diqqatni boshqara bilmaslik, ya’ni ma’lum muddat davomida bir narsaga yo’naltiia ohnaslik mashg’ulotlarda iiitizom buzish va boshqalarga halaqit berishga olib keladi. Ana shuniing uchun tarbiyachilar bunday bolalarga nisbatan individual munosabatda bo’lishlari (har xil mas’ulyatli topshiriqlar berish va hokazo), ularda diqqataing kucMni hamda barqarorlik xususiyatini tarbiyalab borisMari zanir. Bog’cha yoshidagi bolalarda awalgi davrlarga nisbatan diqqatning ko’latni (hajmi) ham ancha kengayadi. ВоЫаг diqqatining ko’lami katta odamlamikiga nisbatan hali ham juda tor bo’ladi. Masalan, katta odainlar diqqatining ko’lami ayni vaqtda 5-6 narsani (bir-biri bilan bog’lanroagan harflami yoki raqmnlami) sig’dira olsa, bog’cha yoshidagi bolalar diqqatining ko’lami ayni bir vaqtda 1-2 narsanigina (kichik guruh bolalari 1 ta, o’rta va katta guruh bolalari 2 ta ) sig’dira oladi. Kichik guruh bolalari diqqatlaiini ikkita narsaga bo’lishga har:ikat qilsalar ham, ammo buning uddasidfin chiqa olmaydilar. Masalan, 3 yoshli bolaga bii* piyola suv olib kelish buyurilsa, u albatta suvni to’kib sochib olib kcladi. Bu uning uquvsizligi, bo’shangligi, balki o’z diqqatini ayni bir vaqtda ikkita narsaga bo’la olmasligidandir. Bola o’zLaing diqqatini yimb kehsh bilan piyoladagi suvni to’loruiy, chayqaltirmay olib kelishga bo’la omaydi. Shuning uchun bunday hollarda bolalanr koyish yaramaj^di.
Diqqat ko’lamining kengligi aniq idrok qilish bilan bog’liq bo’lgan
xususiyat^. Bu xususijat ayniqsa bolalaming o’qish faoliyatlari uchun zarur. Shuning uchun bolaning bog’cha yoshidagi davrida barcha imkoniyatlardan keng foydalanib, diqqatning bm xususiyatini rivojlantirishga jiddiy ahamiyat berish lozim. Bunda asosan, ekskursiyalar, incsenirovkalar, har sohaga doir rasmlar bilan o’tkazilaidigan suhbatlar katta rol o’ynaydi. Maktabdagi ta’lim jarayoni uchun zarur bo’lgan ixtiyoriy diqqat bog’chada didaktik mashg’ulotlar, hikoyalar o’qib berish datvomida rivojlantiriladi.
Bog’cha yoshidagi bolalaming diqqati ko’pincha uJaming qiziqish hamda hissiyotlari bilan bog’liqligi sababli konsentrlashgan, ya’ni bir narsaga qaratilgan bo’laidi. Ana shuning uchun bu yoshdagi bolalarda diqqatniag bo’luvchanlik xususiyati deyarli rivojlanmagan bo’ladi. Bog’cha yoshidagi bolalar diqqati bo’luvchanlik xususiyatining zaiffigi va ko’lamining torligi sababli, ular ayrim narsalami qayta-qayta idrok qilib, esiarida olib qolishga intiladilai'. Masalan, bog’cha yoshidagi bolalar, odatda, bir hiko;/ani qayta-qayta eshita beradilar . Bu hodisaning

sababi shundaki, bolalar diqqatining ko’lami hikoyaning syujetini va personajlarini birdaniga sig’dira olmaydi. Shvming uchirn ular Ыкоуа va ertaklaiTii qayta-qayta aylantirib eshita beradilar.

Shijnday qilib, bolaning bog’chagacha va bog’cha yoshidagi davrida diqqat ancha l:ez rivojlanadi. Bu davrda asosan diqqatning ixtiyorsiz turi ortiqroq rivojlaiiadi. Lekin bolaning bog’cha yoshidagi faoliyatlarining va xususan didaktik hamda mehnat mashg’uloflarining tizimli t£irzda ortib borislii, ularda ixtiyoiiy diqqatning rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumki, mafctabdagi ta’lim jarayoni ixtiyoriy diqqatsiz bir qadam ham siljiy olmaydi. Shuning uchun bog’chada turU majburiyat mashg’ulotiar orqali bolalarda ixtiyoriy diqqat va diqqatning asosiy xusuysi}'atlarini rivojlanitirishga harakat qilish kerak. Diqqatning bundan keyingi taraqqiyoti maktabda ta’lim jaraj'onida amalga ofihiriladi.
Bog’cha yoshidagi bolalarda xotiraning rivojbinishi. Bog’cha
yoshidagi bolalar (xususan kichik guruh bolalari) o’zlarining faoliyatlari uchun qandaydir ahamiyatga ega bo’lgan, ularda loichli taassurot qoldirgan va ularai qiziqtirgan narsalami beixtiyor eslarida olib qolaveradilar. Ular biror narsani eslarida olib qolishni o’z oldilariga maqsad qilib qo’ymaydilar va hali maqsad qo’yishni uddasidan ham chiqa olmaydilar.
Bog’cha yoshidagi bolalarda asosan ixtiyorsiz esda olib qolishning hukmrori bo’lishi tasodifiy bir xol emas. Buning o’z sabablari bor. Har bir tarbiyachi - pedagog bolalar xotirasiga doir xususiyatlarai yaxshi bilishi kerak. Ana shunda bolalar xotirasini to’g’ri rivojlantirish mumkin. Bog’cha yoshidagi bolalar xotirasining katta odamlar xotirasidan keskin farqi, awalo ular oliy nerv faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liqligidadir. Bir qator psixologlar tomooidan o’tkazilgan ilmiy tekshirish ishlari natijalarining ko’rsatisliicha, bog’cha yoshidagi bolalar oliy nen' faoliyati quyidfigi xususiyatlarga ega
Biiinchidan, bog’cha yoshidagi bolalaming nerv sistemasi xuddi ilk bolalik davridagi bolalar nerv sistemasi kabi juda plastik xarakterga egadir, ya’ni ulaming nerv sistemalaii haddan tashqari egiluvchan, ta’sirotga beriluvchandit. Shuning uchun ham bu yoshdagi bolalarda vaqtli bog’lanishlar (assotsiyatsiyalar) juda yengillik bihm hosil bo’ladi. Bolalar nerv sistemasining xususiyaii ulaming esda olib qolish qobiliyatlariga ham ta’sir etmay qolmaydi. Shu sababli bog’cha yoshidajp bolalar ashula, ritmli she’r, qiziqarli va chuqur ta’sir etadigan narsalami beixtiyor hamtiajuda tez eslarida olib qolaveradilar.

IklLinchidan, bog'cha yoshidagi bolalar nerv sistemasi eyngil qo’zg’aluvchan bo’lishi bilan birga yuzaga keladigan vaqtli bog’lanishlar (assotsiyatsiyalar) juda beqaror bo’ladi, ya’ni mustahkam bo’lmaydi. Shuning uchim bu yoshdagi bolalar tomonidan idrok qilingan turli narsa va hodisalar ulaming xotiralarida uzoq vaqt saqlanib qomaydi. Ular tez esga olisMari bilan birga. tez unutib ham yubora^lar. Ko’pincha narsa va hodisalaming bog’cha yoshidagi bolalar xotiralarida mustahkam saqlanib qolishi shu narsa va hodisalaming bolaga qanchalik emotsicnal ta’sii qilishiga bog’liq bo’ladi.

Uchinchidm, bog’cha yoshidaj'i bolalar nerv sistemasida qo’zg’alish jarayoniga nisbatan tonnozlanish jarayoni ancha sust bo’lganligi tufayli ular o’xshash va birdaniga, ya’ni bir vaqtning o’zida juda ko'p idrok qilingan narsalaming farqini yaxshi ajrata olmaydilar. Shuning uchun ular birdaniga idrok qilgan juda ko’p narsalarni bir-biri bilan aialashtirib yuboradilar. Agar bog’cha yoshidagi boladan kechagi bayram kuni haqida, ya’ni idrok qilgan narsalarini bir boshidan so’zlab berish iltimos qilinsa, u ma’noli va sistemali qilib so’zlab berolmaydi. Bola bvinday holda, gapni tasodifiy esiga tushib qolgan narsalardan boshlab ketaveradi. Chunki birdaniga ko’rgan juda ko’p narsalarini bola tamomaa aralashtirib yuborgan bo’ladi.
Bola esida olib qolgan narsalariiia hali sistema yo’q. Shuning uchun bola dastawal chuqur taassurot qoldirgan, ya’ai esida chuqur o’mashib qolgan narsalardan boshlab gapiraveradi. Demak, bundan shunday xulosa chiqarish mumkin. bog’cha yoshidagi bolaga bir vaqtning o’zida haddan tashqari ko’p narsalai- ko’rsatilsa, ular hamraa narsalanii bir-biri bilan aralashtirib yuboradilar va birontasini ham puxtaroq esda olib qolotmaydilar.