Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

Kattalar bolalar mitqini o‘stirish bilan shug‘ullanar ekanlar, bog‘cha yosMdagi bolalaming ba’zi hoHarda o‘z nutq sifatlarini to‘la idrok eta olmasliMarini tmutmasliklari kerak. Bundan tashqari, bolalarda murakkab nutq tovushhirini bii-biridan farq qilish qobiliyati ham hali to'la takomillashmagan bo’ladi. Tili chuchuklikni tixzatishning eng muhim shaitlaridan biri, bola bilan to‘la va to‘g‘ri talaffiiz etib, ravon til bilan gaplashishdir.
Sensor tarbiya tizimining psixologik asoslari. Sezgi o’z mohiyati jihatidan birmuncha sodda psixik jiirayon (aks ettirish jarayoni) bo’lishiga qaramay, barcha bilimiarimizning asosiy manbaidir. Narsa va hodisalaming ayrim belgilarini, xususiyatlaiini aks eitirishdan iborat bo’lgan sezish jarayonining fiziologik moHyati mashhur fizioiog I.M.Sec!ienov va I.P.Pavlovlarning analizatorlar haqidagi ta’limotlarida atroflicha ochib berilgan. Akademik I.P, Pavlov organizrnning liissiy aks ettirish apparatlarini andizatorlar deb aaydi. Mana shiining uchun hat bir, sezg;i organi analiziitorlaming barcha qismlarini o’z ichiga oladi. Ma’lmnki, akademik I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, har bir analizator asosan uch qismdan iborat.
1) Tashqi ta’sirlartii qabul qilib oluvchi periferik qism (buni odatda retseptor deb yurgiziladi); 2) taassiurotni markazga olib boravchi (afferent) va markazdan tegishli javob reaksiyasini olib qaytuvchi (effereni;) nerv tolalari; 3) analizatoming orqa yoki bosh miyadagi markaziy qistni.
Sezgi mana shu qismlaming yaxshi va ravon ishlashiga bog’liqdir. Analizatorlaming bironta qismi ishdan chiqsa, sezish bo’lmaydi. Demak, sezishniiig fiziologik asosida analizatorlar ishidan ibcwat bo’lgan organizrnning reflektor faoliyati yotadi.
Analizatorlaming iisosiy vazifasi organizmga ta’sir etayotgan turii qo’zg’ovchilami ayrim bo’laklarga ajtatishdan, ya’ni analiz qilishdan iboratdii'. Shuning uchm ham sezgi orgaalari analizatorlar deb ataladi.
Sezgi va idrok rivojlanishi boshqa, tobora qiyinroq bo’lgan bilish jarayonlarining (xotira, hayol, tafakkur) paydo bo’lishi uchim zamin yaratadi, Rivojlantirilgan sensorika zamonaviy odamning amaliy faoliyati takomiHashuvirung asosidir.
Sensor tariya haqidagi sobiq so\et psixologlarining fikri g’arb olimlari fikrining psixologik asoslaridan prinsipial tarzda farq qiladi.
Har ikki tomon nuqtai nazarlari, awalambor, bola sezgisi va idroki rivojlanishini harakatlajatiruvchi sabablarini va lining bu jarayonda tarbiyaviy rolini tushuntirishda farqlanadi. Ko’pgina g’arb psixologlari

sensor jarayonlar go’yoki bolada tay^/or holda tog’ulganda mavjud bo’ladi. Sensor tarbiyaning maqsadi - bu jarayonlami mashq qildirish deb hisoblaydi.

Rus psixologlarining nuqtai nazailari bo’yicha rivojlanish yangi, bolada ilgari bo’lmagaii sensor jarayonlami shakllantirishdir. Albatta, analizatorlarning takomilIashuvi(eshitish, ko’rish, teri tiiyush, hid bilish va b.) sezgi va idrok rivojianishining zimir shartlaridan va uning rolini rad etish mumkin emas. Lekin bu faqat sensor rivojlariishning organik imkoniyati, sharti, biroq, bulaming barchasi sezgi tajribasini egallamay turib sodir bo’lmaydi. Tafakkur, nutq, sensor tajriba ortishi natijasidir.
Seasor etalon bo’lib musiqiy tovusMar (do, re, mi,...), ona tilining tovushlar sistemasi, geometrik figura, ranglar va boshqalar xizmat qiladi. Sensor namunalami o’lchov tizimi tarzicla egallash idrokni sifat jihatidan o’zgartiradi.
Bola sezgisining rivojlanisЫ va idrok. Bola hayotining dastlabki 1-yilida idrok rivojlanislii yo’Ii ancha murakkabdir. Bu davr mobaynida juda ko’p o’zgarisMar ro’y beradi, birinclii o’rinda bu o’zgarishlai sezgirlik sohasida sodir bo’ladigan rivojlanishga taalluqlidir.
Butun bog’cha yosh davri mobaynida ko’z sezgirligining o’tkirligi ortadi. Shuningdek, ko’z o’tkirligi darajasi faoliyat sharoitiga bog’liqligi ham aniqlangan - o’yin vaziyatida tadqiqot o’tkazilganda ko’znng o’tkirligi sezilarli darajaOTtadi.
Bog’cha yosh davrida ranglami farqlashda ham ancha os’ish kuzatila<3i; aniq va tiniqligi ortadi. Z.M.Istominaning tadqiqotlari bola hayotining ikkinchi yilida ixtiyorsiz tarzda to’rtda asosiy ranglami farqlaydi; qizil, sariq, yashil, ko’k. Oraliq ranglami difFerensirovka qilishda. ya’ni qovoq rang, havo rang va siyoh ranglami ajratishda biroz qiynaladi.
Eshitish sezgirligi ham bog’cha yoshidagilarda o’ziga xos tarzdagi xususiyatlarga ega. Tadqiqotlaming ko’rsatishicha, eshitishning nozikligi
13 yoshgacha bo’lgan bolalarda kattidamikiga nisbatan ancha past bo’ladi va bu yosh ortishi bilan o’sib boradi.
Bog’cha yosh davrida shuningdek, tovushlaming balandligini I'arqlash qobiliyati ham rivojlanadi. Biroq, fceiematik (og’zaki) va tnusiqani eshitish parallel tarzda shakllaiunaydi. Fonetik eshitish birinchi yilning oxrrlariga borib rivojlanib boradi va bog’cha yosh davrining dastlabki bosqichlarida o’z oaa tilining deyarli barcha towshlarni amaliy Carqlay oladi, passiv nut(j, bilan bir qatorda faol nutqni htim egallaydi.



Bu davrda hid bilish sezgisi ham rivojlanadi. Katta gumh bolalari hidlami farqlashda kam xatoliklarga uchiaydi, hidlami aoicproq nomlaydi. Teri tuyush hamda os’irlilaii seza oUsh xususiyati ham rivojlanadi. 4 yoshdan 7 yoshgacha 1x>’lgan bolalarda bu qobiliyat taxminan ikki barobarga ortadi.
A.Ya.Xolodnayaning tadqiqotlari ko’rsatishicha, fazoda mo’ljal oiishning rivojlanishi bolani o’z tana a’zolaiining fazoviy munosabatlarini differensirovka qilishdim (o’ng, chap qo’hii, juft tana qismlarni ajratib nomlashdan) boshlanadi. Idrok jaraj'^oniga so’zning qo’shilishi, mustaqil nutqni o’zlashtirishi sezilarli darajada fazoviy munosabatlar, yo’nalishiar haqidagi bilimlarining mustahkamlanishiga yordam beradi (D.A.Lyublinskaya, A.Ya.Xolodnaya, E.F.Ribalko va b.).
Ba’zi chet el psixologlari 5 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalar shakini farqlashga juda ojizlar va ular predmelni idrok qilishda odatda rangiga tayanadilar. A.A.Lyublinskaya va N.X.Shvachkin va boshqalaming olib borgan tadqiqotlaii hatto kichik bog’cha yosh davridagi bolalar ham tanish preinetlami idrok qilishda, shaklga - predmetaing mazmm va mohiyatidan ajrahnas bo'lgan biror bir belgisiga asoslanadilar, degan xulosa chiqarish imkoniyatini berdi. Biroq shakbii ajratib, mavhumlashtirishni bunchalik tez bajara olmaydi.
Kichik bog’cha yosh daridagi bola geometric shakini idrok qila turib odatda uni biror bir predraet bilan o’xshatadi (kvadratni ko’pincha “deraza”, “kubik” va boshqalar deb; aylanani - “koptok”, “g’ildirak” kabi nomlaydi).
O’irta va katta bog’cha yoshidagibir duch kelgan shakini farqlash ehtiyojini sezadilar. Ulai- ko’pincha predmet nimaga o’x;5hashi va ularda mavjud tushunchalar orasidagi boshqa turli shakllardsin nimasi bilan farqlanishini aniqlashga urinishadi.
Vaqtni idrok qilish bolalar uchun jmcha qiyinchililmi uyg’otadi va buni tushxmish ham mumkin. Axir vaqt ko’rgazmali shalga ega emas, o’tib ketovchi, qaytarilnaas, uni idrok qilish sub’ektiv holatiga bog’liq hamda shaxsiy xarakterga ega.
Sutka qismlaridan bolalar ertalab va kechqunmni osonroq, tun va laumi е.'за biroz qiynalib idrok qilishatii. Dastlab bola vaqtning sifat belgilariga asoslanib, ketma-ketlikda va sistematik tarzda kechadigan hodisa, faoliyatlar hisobiga, kun tartibiga qarab (ertalab - “bu noiiushtagacha”, kun - “kunning o’rtasi, ya’ni tushlik veiqti”, kechqunm
- “onam ishdan chiqib meni olib ketadigan payt”) mo’ljal oladilar.



Ko’pincha ilk yosh va kichik bog’cha davrida vaqtni mo’ljallashdagi xatoliklar bilan bog’Uq chalkasliliklar so(iir bo’ladi.
Hafta kunlarini tartibsiz tarzda o’zlashtiradilar. Bog’chaga bomvchi katta yoshdagilar “Hafta kimlaridan ciaysi birlarini bilasan?” degan savolga ko’pincha shanba, yakshanba va dushanbani - emotsional boy, ular uchun alohida ahairdyatga ega bo’lgan kmilarni atashadilar (shanba va yakstianbani - oila a’zolari bilan birga o’tkazadilar; dushanba - yana do’stlari, tarbiyachi, tabiat burchagidag;i hay\'onlar bilan uchrashuvni kutayotgan bog’chaga bCTadilar.