Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

Demak, bog’cha yosh davrida xulq-atrofning yangi motivlari paydo bo’ladi. Bu motivlar muayyan o’zaro munosabatlarga kirishadilar, bir biriga bog’langan holda motivlar ierarxiyasini hosil qiladi. Motivlar ierarxiyasi bog’cha yosh davrid^ bolaning motivatsion sohasida paydo bo’luvchi va lining rivojlanishida juda muhim o’rin egallovchi tuzilma bo’lib hisoblanadi.
Motivlar ierarxiyasidagi motivlaming bir-biriga o’zaro tobe bo’lib bog’langanligi tufayli bola muhim, lekin ancha zerikarli vazifani bajarish uchm ayni damda imga qiziqarli bo’lib ko’ringan mashg’ulotdan voz kechishi mumkin. Bog’cha yosh davrida faoliyat motivlari ma’lum bir tizimga tushib, ayrim motivlar boshqalaridan ustun kela boshlaydi. Qanday motivniag ustun kelishi bola hulq-atvorinLtig yo’nalisldni belgilab beradi. Bog’cha yosh davrida bola shaxsining o’zagi endigina shakllanayotgan bo’lsa ham, shu davi'dayoq bolalami hulq-atvorida ma’lum bir yo’nalganlik kuzatila boshlaydi. Bu yo’nalganligi har xil
- egoistik yo’nalganlikdan tortib, individual] stik, ijtimoiy yo’nalganlikkacha bo’lishi mumkin (albatta, ushbu yoshning imqonyatlari doirasi).
Bog’cha yoshidayoq ba’zi bolalar hulq-atvorida yaratuvchanlik, ayrim bolalarda esa buzg’unchilika, iste’molchilikka bo’lgan mayllar yorqin namoyon bo’ladi. Tarbiyachi va ota-onalar bimday mayllami tez payqab olishi lozim. Chunki bu salbiy xususiyatlaini o’z vaqtida korreksiya qilish, ijtimoiy jihatdan qadirlanadigan ehtiyoj va motivlami



shaMlantirish, har bir bola uchim o’z-o’zini namoyon etishga sharoit yaratish imkoniyatmi beradi.


8. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda oliy hislaming
rivojlanishi
Bola faoliyati, atrof olanmi va o’zini bilishi, kattalai' va tengdoshlar bilan bo’lgan mimosabat jarayonida xilma xil emotsiyalar hamda hissiyotlami o’zidan o’tkazadi. U atrofda ro’y berayotgan hamda o’zi qilayotgan narsalarga muayyan munosabatda bo’ladi. Ana shu mimosabat bolada ma’lum bir emotsiyalar va hissiyotlami tug’diradi. Emotsiyalar va hissiyotlar ham voqelikni aks ettirishning o’ziga xos shakli. U bolaning atiof olamga bo’lgan mimosabati, biror bir ehtiyojning qondirilishi yoki qondirilmasligi tufayli vijjudga keluvchi ichki kechimnalarida namoyon bo’ladi
Emotsiya va xissiyotlar rivojlanishimng quyidagi итшгйу yo’nali&hlarini ajratib ko’rsatish mumkin: bola xayotiy vaziyatining o’zgarisliiga bog’liq ravishda emosional holatlaming shakllanishi; emotsiyalar asosida oliy xissiyotlaming shakllanishi: emotsiya va xissiyotlaming shaxsiy tuzilmalar orasida yangi tuzilma sifatida shakllanib borishi.
Emotsiya va hissiyotlaming ontogenezdagi rivoji muayyan o’z qonunlariga ega;
1. Dastlab, ontogenezda oddiy kechinmalami ifodalovchi emotsiyalar paydo bo’ladi. Bu kechinmalar tabiiy ehtiyojlaming qondirilishiga bog’liq ravishda vujudga keladi. (qondirilsa - ijobiy, qondirilmasa - salbiy emotsiyalar vujudga keladi). Bunday emotsiyalar hayvonlarda ham miivjud. Biroq boladagi eng oddiy emotsiyalardan hayvonlardagi eng oddiy emotsiyaleimi farqlash kerak. Chunki emotsiyalaming namoyon bo’lish shakli insonda sotsial xarakterga ega.
2 yoshdan boshlab bola uchun bolalaming shodlik, hursandchilik, umumari ijobiy emotsiyalami ifodalovchi reaksiyalari eng informativ (ko’p axborot beradigan) bo’lib hisoblanadi. Tajribalardan birida 2-9 yoshdagi bolalarga fotosuratlardan turli mimik reaksiyalami (xayronlik, jaxl, qo’rquv, xursandchilik va boshqalarni ifodalovchi reaksiyalami) aniqlab olib, so’ngra ko’rsatib berish taklif etilgan. Tajribadan shu narsa ma’lum bo’ldiki, bolalar birinchi bo’lib xursandchilikni ifodalovchi mimik reai:siyalami aniqlay olganlar. Ko’rsatib berishda ham eng oldin xursandlikni ifodalovchi mimik reaksiyalami aniqlay olganlar. Demak, dasdab ijobiy emotsiyalami ko’rsatib beravchi



mimik reaksiyalami aniqlash, boshqa reaksiyalar orasida tanish va namoyon eta bilish qobiliyati shakllanadi.
Shubxasiz, ijobiy emotsiyalar miiktabgacha yoshdagi bolaning pisixik va jismmiy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Biioq V.A. Suxomlinskiy ta’kidlaganidek, agar bo] a shodlikni mehnatsiz, raxiy kuchlarimi ishga solmay qo’lga kiritaversa, ertami kechmi uning yuragi bir parcha “muz” ga aylanib qolishi mumkin. Un(ia sowqqonlik paydo bo’lishi mumkin.
2. Emotsiyalaming rivojlanishi ularning differensiyasi, kechinmalaming boyib borishi singari ro’y beradi. Ijobiy emotsional yoki salbiy emotsionaJ bo’yoqdorlikka ega bo’lgan kechinmalarga misol qilib, ozuqaga bo’lgan elitiyojning qondirilishi yoki qondirilmasligi tufayli bola o’z boshidan o’tkazadigan kechinmalami keltirisli mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolada salbiy kechinmalai' qo’rquv, jaxl, jirkanish, ijobiy kechinmalar shodlik, bola mehrining atrofdagilarga tovlanib ketishi, ota-onasiga qalban, yaqinlashishi ko’rinishlarida namoyon bo’li&hi mumldn.
3. Bolalar liissiyotlarining rivojlanishi muayyan ob’ektga yo’naltirilgan emotsiyalaming umumlashishi sifatida ro’y beradi.
Emotsiya va hissiyotlarning shaMlangan tizimida emotsiyalar boshdan o’tkazilayotgan hissiyotning namoyon bo’lishi sifatida gavdalariadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda, emotsiya va hissiyotlar tizimi endi-endi shakllanayotgan bo’ladi. Shuning uchun ularning emotsiyalari ular kecliirayotgan hissij otlarning namoyon bo’lishi enuis, balki ko’proq oliy hissiyotlarning shakllanishi uchun lunumlashtirilishi kerak bo’lgan materialidir.
4. Malrtabgacha yoshdagi bolalar emotsional sohasining rivojlanishi davomida emotsional kechinmalami uj^g’otuvchi ob’elrtdan sub’ektga munosabat ajralib boradi. Bola qanchalik kichik bo’lsa, uning uchun ob’ekt tavsifi bilan sub’ektiv keohinnudari tavsifi shunchalik bir-biriga yaqin bo’ladi. 3 yoshli betob bola uchun unga ukol qilgan hamshira “yomon xolda”dir. Biuida bola o‘z emotsional holatining salbiy tavsifi (xarakteristikasi)ni bu holatning yuzaga kelishiga sababchi bo’lgan odamga ko’chirib o’tkazadi.
5. Maktabgacha yoshda emotsiya va xissiyotlaming dinamik va mazmuniy tomonlari rivoj topadi. Mazmun tomonrning rivojlanishi atrof olam haqidagi bola bilimlarining kerigayishi va chuqurlashishi, bola barqaror (doimo bir xil) munosabatda bo’ladigan predmet va



hodisalaming ko’payib borishi bilan taqozolanadi. (Shular tufayli emotsiya va xissiyotlar mazmun jihadan rivojlariadi.) Dinatnik tomonining rivojlanishi bolada o’z emotsiyalarini naizorat qilish va boshqara olish ko’mkmalarining shakllanishi bilan taqozolanadi. Emotsiya va hissiyotbmiing mazmuni emotsional kechimialaming ob’ektlaii, sabablari bilan bog’liq. Dinamik aspekt esa emotsional kechinmalaming chuqmligi, davomiyligi va \Tijudga kelish chastotasi bilan xarakterlanadi.
Emotsiya va hissiyotlar rivojlanishi boshqa psixik jarayonlar, ayniqsa, nutqning rivojlmishi bilan bog’liq. Nutq yordamida bola o’z xissiyotlari va emotsiyalarini anglaydi va boshqaradi. Nutq orqali bolalard'i nafaqat biror narsaga ehtiyoj sezayotganlaiini bildiradilar, balki ma’Iumbir tarzda o’z kechinmalarini ifodalaydilar.
Bola emotsiyalarining rivojlanishi muayyan ijtiraoiy vaziyatlar bilan bog’liq. Bolaning vaziyatni tushinish, vaziyatni va undagi o’zgarislilami boshidan kechirishi mua^/yan emosional holatni hosil qiladi.
Bola uchun odatiy bo’lgan vaziyatlaming buzilisluga bola xayot tarzi, kun tartibining o’zgarishi sabab bo’lishi mumkin. Bu esa ba’zida stress holatini yuzaga keltiradi. A.I.Mishkis va L.G.Golubevaning ma’lumotlariga ko’ra bolalar yangi sharoitlarga moslashishi uchxm 2 oy talab qilinadi.
Odatiy vaziyatning buzilishi affektiv reaksiyalami shuningdek, qo’rquviii keltirib chiqishi mumkun. Affekt (qisqa mudatli, jo’shqin kechadigan emotsional reaksiya) bosh miya po’stlog’i boshqarav flmksiyasining sustligi natijasi bo’lishi mimikim.
Bolalardagi o’zgarish to’rmozlanishdan ustun kelishi шшпкип. Bola ijobiy emotsiyalaming jo’shqin ifoclalanishini to’rraozlay olmasligi tufayli qarama-qarshi (salbiy) emotsiyalar paydo bo’lishi mumkun. Masalan, jo’shqin xursandchilik ko’pincha yig’i vako’z yoshi bilan tugaydi.
Maktabgacha ycishdagi bolalar emotsiya-Mssiyoflarining rivojlanish shartlari. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy xayot talablariitii, ya’ni ahloqiy me’yorlami bajarish yoki bajannaslikka bog’liq ravishda mua>yan kechinmalar yuzaga keladi. Burch hissining ilk bor namoyon bo’lishi 4-5 yoshlarga to’g’ri keladi. Chunki bu davrda mavjud bilimlar, ko’nikma va malakalar asosida bolada ahloqiy ong shakllana boshlaydi. Chunki bu davrda bolalar kattalaming t^ablarini tushuna