Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

Katta bog'cha yoshidagi bolalarning burch hissi - «nima yaxshi- yu», «nima yomon»ligini anglashlari bilan ulaming axloqiy tasawurlari orasida bog‘liqlik bor. Katta odamlaj: tomonidan bujotrilgan biron topshiriqni bajarganlarida mamnunlik, shodlik tuyg‘ulairi paydo boUsa, biron tartib qoidani buzib qo‘yganlarida xafalik, ta’bi xiralik hissi tug‘iladi.

Shutiingdek, bog‘cha yoshidagi bolalarda ma’na\iy Mssiyotlardan o‘rtoqlik, do‘stlik va jamoachilik Mslari ham yuzaga kela bosMaydi. Bolaning bog‘cha yoshidagi davrida estetik hissiyotlari ham ancha tez o‘sadi. Bog‘cha yoshidagi bolalarda estetik hislarning namoyon bo‘lishini, ayniqsa, ulaming chiroyli, yangi kiyim-bosh kiyganlaridajuda yaqqol ko‘rish mumkin.

Bog’cha yoshidagi bola sha;csining r^vojlalшЫga oilaviy muhitning roli. Oila bolani o’rab turgan ijtimoiy muhitiing eng muhim bo’g’inidir. Uning bola shaxsi shakllanishiga ko’rsatadigan tasiri benihoyat kattadir. Bolaning mustaqillijp nisbiy bo’lib, u ko’p jihatdan kattalar qaramog’i va yordamiga muhtoj bo’ladi. Ota-onaning fikri va mimosabati bu davrda slnmchalik katta undovchi kuchga ega bo’ladiki, u xulq-atvoming regulyatori va psixik rivojlanishining stimulyatori bo’lib xizmat qiladi.
Psixiatrlaming ta’kidlashicha, bolaaai haddan tashqeiri qattiq qo’llik bilan tarbiyalash unda nevrozlami va psixosteniyani keltirib chiqaravchi omillardan biridir.
Albatta, har bir bolaning oiladagi munosabatlari o’ziga xos hamda takrorlanmasdir. Biroq ota-ona va bola munosabatlarining lunximiy jihatlari ham mavjuddir. Ota-onalar bolalar xulq atvorini boshqalishda qanday usullardan foydalanisMariga ko’ra o’rtadagi mimosabatlai ko’pincha “demokratik” va “avtoritar” nazorat qilnvchi kabilarga ajratiladi.
Bolalarga oilaviy ta’sir etishning “demokratik” shakli uchun quyidagilar xos: bolaga ko’p narsaga ruxsat beriladi, bola bilan ko’p kontakt qilinadi, unga ishonch va himriat bilan munosabatda bo’linadi, ota-onalar bo’lar-bo’lmas ta’qiblarni qo’ymaslikka harakat qiladilar, buning o’miga ular bolalarga oiladagi tartib qoidalami tushuntirishga intiladilar, iloji boricha bolarining savollariga javob t»erishga, ulamig qiziquvchanliklarini qoridirishga harakai. qiladilar.
Oilladagi “avtoriteir” muhit bolalarga nisbatan haddan tashqari ta’qiqlaming ko’pligi bilan xarakterlanadi. “Hufctraon” ota-onalai boladan to’Hq bo’ysunishini talab qiladilar. Bimday oilalarda bolalarga xulq-atvor qoidalarini tushuntirishga qaratilgan muloqot kamdan-kam o’tkaziladi.
Shu narsa aniqlanganki, “avtoritar” va “demokratik” oilalarda
tarbiyalanuvchi bolalarning shaxsiy xususiyatlarida тгшууап ferq mavjud bo’ladi. “Demokratik” oilalaming farzandlari ijoiJkorlikka moyil, tashabbuskor, liderlikka intiluvchan, konformizmni (guruh fikriga tobe

bo’lishni) inkor etuvchi, ijtimoiy munosabatlarida ko’proq emotsiyalami his etuvchi bo’ladilar.

Sotsiometrik tajribalardan ma’lum bo’lishicha oiladagi muhit iliq, ota-ona va bola o’rtasidagi mimosabatlar demokratik asosga qurilgan bo’lsa, bola o’z tengdoshlarining orasida jamoada yuqori mavqega, aksinchfi, nosog’lom oilada tarbiyaliinayotgan bolailar ancha past mavqega ega bo’ladilar.
Shu naisa aniqlanganki, bola qanchalik ko’p mehr-muhabbat ko’rsa, shaxs sifatida anchagina sekin yetiladi, u passivlikka va apatiyaga moil bo’ladihu', ehtimol, ke^/inchalik ularda kuchsiz xarakter shakllanadi. Oiladagi psixologik iqlira, ya’ni bolalar bilan bo’lgan muloqat xarakteri, ularga mexr-muhabbat bilan, diqqat-e’tibor bilan munosabatda bo’lishi o’sib kelayotgan inson ;ahloqiy qiyofasining shakllanishida o’ta muhim rol o’>iiaydi. Shuning uchun ham bsikamol inson tarbiyasi awalo oiladagi muhitning sog'lom bo’lishini taqozo qiladi.
Bog’cha yoshidagi bolalamiag oila a’zolariga bo’lgaa munosabatlari o’g’il va qiz bolalardii farqlanadi. Masalan, o’g’il bolalar qizlarga nisbatan ko’proq o’z jinsidagi oila a’zoljui - otasi, akasi, bobosiga o’zini yaqin tutadi.
Oilaning bola shaTcsi shakllanishi \ a rivojlanishidagi o’rni beqiyos ekan, oila a’zolari bokilaming psixik rivojlanishini ta’minlash uchun oilada sog’lom munosabatlar muhitini yaratishlari lozim, tarbiyacMaming eng asosiy yordamchisiga aylanishlari kerak.
Bolaning psixik rivojlanishida uning boshqa bolalar bilan bo’ladigan muloqati muhim ahamiyatga egadir. Tengdoshlariga bo’lgan qiziqish bolada kattalarga bo’lgan qiziqishidan biroz keyinroq 1 yoshning oxirlarida paydo bo’ladi. Btroq u borgan sayin, ayniqsa, bog’cha yosh davrida mustahkamlanib boradi.
4-5 yoshli bola uchun eng og’ir jazo - bu uni o’z tengdoshlari bilan muloqot(k bo’lishidan roahrum etishdir. Bolalar guruhiga tushib qolgan davrdan boshlab bolaning individual rivojlanishini uning “bolalar jamiyati” a’zolari bilan bo’lgan munosabatlarini hisobga olmay ko’rib chiqish va o’rganish mumkin emas.
YA.L.Kolominskiy bog’cha yoshidagi bolalar guruhini odamlar ijtimoiy birligining ilk pog’onasi, “kurtagi” deb hisoblay
Bolalar o’z tengdoshlari jamoasiga intiladilaf. Bircq har doim ham ular tengdoshlari bilan ijobiy munosabatlar o’matishga erishavermaydilar. Ba’zi bolalar guruhda ancha faol bo’lib, o’zlarini go’yo “suvdagi baliqday” his etadilar. Ayrimlaii anchagina noqulaylikni,

o’zlariga nisbatan ishonchsizlikni, boshqalarga tobelilaii his etadilar. Nega sbunday? Tengdoshlar bilan bo’lgan ijobiy mimosabatlar bolada birdamlik hissini kucha^/tirib, uning gunihga qattiq bog’lanib qolishiga sabab bo’ladi. Biioq ijobiy ramosabatlari yo’qligi bolatii tushkinlika solib, mii xavotirlanuvchi yoki agressiv qilib qo’yishi mumkin. Bu esa unda bolalarga, umuman, odamlarga nisbatan salbiy adekvat munosabatni shakllantirishi, ularni yakkalanuvchanlikka moyil qilib qo’yishi ham mumkin.

Bordi-yu, guruhda. bolaga faqat bir odam simpatiya (yoqtirish, ijobiy munosabatda bo’lish) munosabatini bildirsactii? Unda nima bo’ladi? Bunda simpatiya munosabatining bir tomonlama yoki ikki tomonlamaligi muhim ahamiyatga ega l>o’ladi. Agar bu munosabat ikki tomonlama bo’Isa, bola kimgadir ijobiy munosabatda bo’lsa-yu, ijobiy javob ololmasa bola og’ir kechinmalarni kechirishi mumkin. Shuning uchun bog’cha yoshidagi bolalarning o’zaro munosabatlari ijobiy bo’lishi lozim. Bolalar munosabatlarining xarakteri va bolalar guruhidagi mavqei nafaqat uning shaxsiy xususiyatlari bilan, ayni vaqtda bolalarga nisbatan guraxida shfikllangan talablar bilan baholanadi. Odatda ko’pchilik orasida har xil o’yinlami o’ylab topa oladigan “xushchaqchaq, chiroyli rasmlar chiza oladigan, aqliy jihatdan yaxshi rivojlangan, mashg’ulotlarda faol ishtirok etadigan, ancha mustaqil bo’lgan, saramjon-sarishta bolalar shuhrat qozonadilar.
Ko’p bolali oilalarda o’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bola shjixsining rivojlanishiga aka-ukalari, opa-singillari ham kuchli ta’sir ko’rsatadi. Aka-ul;alar va opa-singilar bolaga eng yaqin bo’lgan mikromiAit tarkibiga kirib, unda markaziy o’rinni egallaydi. Bazi tadqiqotchilar, hatto, shunday fikrlardagi, oila a’zolarining soni ko’paygan sari bolalarga ota-onanig ta’siri susayib, iika-ukalar, opa- singillar ta’siri kuchayib boradi. Katta akalari va opalari davrasida bola o’zini emosional himoyalanganday his qiladi. Aka-opalar esa o’zlarini mehribonlik his-tuyg’ukirini, tashkilotchilik qobilyatlarini namoyon etish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Ular o’rtasida bola o’zining tashvishlari, qiziqishlari bilan o’rtoqlashishi mumkin. Akalaru, opalar esa uning ehtiyojlari, jumladan, muloqotda bo’lish ehtiyojini qondirishlari mumkin.
Demak bog’cha yoshdagi bolalanri^g boshqa bolalar bilan bo’lgan
ancha nriurakkab va xilma-xil munosabat turlari shakllanadi va ana shu mimosabatlar ma’lum miqdorda uning shaxs shakllanishini belgilab beradi.

O’z tengdoshlari bilaa muloqotda bo’lishga qiynalayotgan, muloqotda bo’lish ehtiyoji yetarlicha shakllaiimagan bolalaming tengdoshlari bilan bo’lgan munosabatliarini aktivlashtirmaslik lozim, Yaxshisi, dastlab imiumiy qiziqisMarga ega bo’lgan 1- 2 ta sherikni topish, keyinchalik asta-sekin muloqot doirasini kengaytirib borish maqsadg;a muvofiqdir. EJolalarda noto’g’ri shakllanib ulgurgan muloqot motivlarini qaytadan qurish, avvalo, boshqalamirig fikri bilan hisoblashishga o’rgatish ancha foydalidir.