Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
 
ШИМОЛИЙ ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ТИК МИНТАҚАЛАРИ АСОСИЙ ТУПРОҚ 
ТИПЛАРИДА ТУПРОҚ СУВЎТЛАРИНИНГ ТАРҚАЛИШИ 
Олимжонова Х.О., Хусанова О.Ғ. 
ЎзР ФА Ботаника институти
Ўзбекистон республикасида тупроқ сувўтларининг табиатдаги ва маданийлашган 
ерлардаги турлар таркибини ва уларнинг тупроқ қатламларида тарқалиши бўйича илмий 
тадқиқот ишларни даставвал К.Ю.Мусаев, сўнгра шолипояларда тарқлиши бўйича 
М.А.Кўчқорова, тупроқ сувўтларининг биокимѐвий таркибини ўрганиш бўйича Тожибоев Ш.Ж. 
лар илмий тадқиқот ишларини олиб бордилар.
1950-1974, 1990 йилларгача олиб борилган илмий тадқиқотлар таҳлили шуни кўрсатадики, 
Ўзбекистонннинг Тошкент вилояти Кибрай тумани туп-роқ сувўтлари анча яхши ўрганилган, 
холос. Ўзбекистоннинг барча ҳудуд-лари тупроқ сувўтлари ҳозирга қадар деярли ўрганилган 
эмас.
Тупроқ сувўтларининг Ўзбекистон ҳудуди тик ва горизонтал минтақалар асосий тупроқ 
типлари юза қатламларида географик тарқалиши, инвентари-зация ва систематик тахлили, 
экологиясининг ўрганилиши, Ўзбекистон тупроқ сувўтлар умумий сонини белгилаш - кадастри 
ҳанузгача ўз ечимини кутиб турган долзарб масалалардан биридир.
Ҳозир тупроқлардан халқ хўжалигида интенсив фойдаланиш, ерларни шўрланишига, 
қувватининг пасайишига, донадорлигини камайишига, эррозия жараѐни ва қум кўчкилари 
жараѐнини кучайишига олиб келади. Бу борада Шимолий Фарғона водийси тик минтақаларида 
тупроқ эррозияси ва шўрланишини олиш мумкин. 
Тупроқни ҳосилдорлигини ошириш, донадорлигини тиклаш, шўрланиши-ни пасайтириш 
борасида тупроқ сувўтларининг аҳамияти беқиѐс. Шу боис Шимолий Фарғона водийси тик 
минтақалари асосий тупроқ типлари сувўтларининг тарқалиши 2015-2018 йиллар мобайнида 
ўрганилди
.
Шимолий Фарғона водийси ғарбдан шарққа 130 км, шимолдан жанубга эса 35 км дан 80 
км га қадар чўзилган. Ҳудуди 7,4 минг кв. км. Фарғона водийси вилоятлари ўртасида ҳудуд 
катталиги жиҳатидан биринчи ўринда туради. Қўшни Қирғизистон, Тожикистон 
республикалари ва Андижон, Фарғона вилоятлари билан чегарадош. Наманган вилояти 
рельефига
кўра ҳудуди вертикал минтақалилик яъни текислик-тоғликдан иборат. Ер юзаси 
шимолдан-жанубга ва ғарбдан-шарққа томон пасайиб боради. Наманган вилоятида бир-бири 
билан боғлиқ рельеф ҳолатига кўра текислик (330-350 ва 500-550 м), адир (500-1000 м), 
адирорти ва тоғолди текисликлари (700-2500 м), ўртача ва баланд тоғ (1200-2876 м) минтақаси 
ажратилади. 
Наманган вилоятида баландлик минтақаси қонунияти бўйича 
тупроқ
қоплами: типик бўз, 
оч тусли бўз, тўқ бўз тупроқлар тарқалган. Илмий тадқиқот ишларини олиб бориш учун 
Шимолий Фарғона водийси шарқий ва ғарбий тик минтақаларидан 
5 тадан 10 та кузатув 
нуқталар
танланди. Мазкур ҳудудда илмий тадқиқот ишларини альгологик, микробиологик, 

---

19 
тупроқшунослик, географик, гидробиологик илмий тадқиқот 
методлари 
асосида олиб борилди. 
Тадқиқотлар натижаси
қуйидагилардан иборат. 
Тупроқ намуналари экилган куни Петри косачадаги тупроқлар текширилди. Текшириш 
натижасида тупроқ таркибида деярли кам миқдорда тупроқ сувўтлари учради. Жумладан, 
денгиз сатҳидан 
950 м
бўлган баландликдаги 3 КН нуқтанинг юза қатлами 
типиқ бўз тупроқда
жуда кам миқдорда 
Cocconeis skvortzowii
(Skv.) Sheshukova, 
Oscillatoria irrigya
(Kuetz.) Gom. 
Oscillatoria brevis
(Kuetz.) Gom. турлари, 3 КН 2 қатламида 
Diatomella balfouriana
Grev., 
Hantzschia amphioxys
(Ehr.) Grun. 
Hantzschiavirgata
(Roper) Grun.var. 
capitellata
Hust., 
Caloneisbacillum
(Grun.) Mer. учради. Қолган КН ларда сувўтлар қиш ойларида кузатилмади. 
Колбаларга тупроқ намуналари экилган кундан (12.04.16) бошлаб, 3 ой (12.07.16) 
давомида тупроқ сувўтлари ўсиб, колба ичидаги субстрат юза қатламларида асосан кўк-яшил 
рангли юпқа парда қатламларни ҳосил қилди. Тадқиқотлар натижасида Шимолий Фарғона 
водийси тик минтақалари асосий тупроқ типларида 19 тур тупроқ сувўтлари тарқалган бўлиб, 
шундан 11 тур кўкяшил (
Cyanophyta
), 4 тур диатом (
Bacillariophyta
), 2 тур сариқяшил 
(
Xanthophyta)
, 2 тур яшил (
Chlorophyta
) сувўтлар бўлимига мансуб. 
Шарқий тик минтақаларнинг 0-3 см қалинликдаги юза қатламлари 1 КН да кўп ва жуда 
кўп миқдорларда 
Oscillatoria rupicola
Hansg., 
Os. lloydiana
Gom., 
Os. janthiphora
(Fior.,Mazz) 
Gom., 
Os. brevis
(Kuetz.) Gom., 
Os. limosa
Ag.каби турларни учраши, 3-30 см қалинликдаги 
тупроқларда эса кўп миқдорда 
Os. limosa
Ag. (2-3 КН), 
Chlamydomonas parvula
Matv., 
Nitzschia 
сlausii
Hantzsch, 
Pandorina morum
(Mull.) Bory каби турларининг учраши кузатилди. 
Ғарбий тик минтақаларнинг 0-3 см тупроқ қатламларида жуда кўп миқдорда 
Os. amphibia
Agardh. (6КН, 7КН, 8КН) учраши кузатилди. 3-30 см ли тупроқ қатламларида эса бу тур 6КН ва 
9КН нуқталарда учради. Диатом сувўтлардан 
Surirella linearis
W.Sm.нинг 6КН да кам, 7КН 
жуда кўп, 8КН да эса кўп миқдорда учраши қайд этилди, аммо тупроқнинг иккинчи 3-30 см ли 
қатламида бу тур кузатилмади. Қолган кузатув нуқталарда ҳам бу тур учрамади.