Gomogen va geterogen kataliz nazariyalari

Geterogen kataliz nazariyalari 
Adsorbilanish nazariyalari
. 
Oraliq birikmalar nazariyasi
. Geterogen 
katalitik jarayonning zarur sharti ta‟sirlashayotgan moddalardan hyech bo„lmasa 
bittasining adsorbilanishidir. Shuning uchun reaksiyani katalitik tezlashishining 
sababi adsorbilanish deb taxmin qilindi. Adsorbilanish natijasida esa, katalizator 
sirtida ta‟sirlashayotgan moddalarning konsentrasiyasi ortadi va massalar ta‟siri 
qonuniga binoan reaksiya tezlashishi kerak. Ammo bunday tushuntirish tajribaga 
mos kelmadi, chunki ta‟sirlashayotgan moddalar konsentrasiyasining ortishiga 
qaraganda reaksiya tezligi katalizator ta‟sirida juda ham ko„p marotaba ortib ketadi. 
Bundan tashqari ko„p adsorbentlar katalitik faollikka ega emas. Bularning hammasi 
ta‟sirlashayotgan moddalarning adsorbilanishi katalitik jarayon borishining yetarli 
sharti emasligidan dalolat beradi. 
Keyinchalik ta‟sirlashayotgan moddalarning faqat faol adsorbilanishi 
kuzatilgandagina katalitik jarayonning borishi aniqlandi. Demak, reagentlarning sirt 
bilan kimyoviy ta‟sirlashishi katalizning zaruriy sharti ekan. Bunday ta‟kidlash 

---

oraliq 
birikmalar 
nazariyasining 
asosida 
yotadi. 
Avvaliga 
katalizator 
ta‟sirlashyotgan moddalarning biri bilan fazaviy oraliq birikma hosil qiladi, u esa 
keyinchalik boshqa moddalar bilan ta‟sirlashadi va bunda katalizator kimyoviy 
o„zgarmagan holda ajralib chiqadi, deb taxmin qilingan. Keyinroq geterogen 
katalizda fazaviy birikmalar emas, balki o„zgaruvchan tarkibli sirt birikmalari hosil 
bo„lishi haqidagi taxminlar rivojlantirildi. 
Oraliq birikmalar nazariyasidan kelib chiqadigan ayrim xulosalar ko„p marta 
tajribada tasdiqlangan. Ushbu nazariya katalitik jarayonlarning tajriba natijalari 
bilan mos keladigan kinetik tenglamalarini asoslab beradi. Moddalarning turli 
reaksiyalardagi katalitik xossalarini oldindan aytib berish imkoniyati borligi oraliq 
birikmalar nazariyasining amaliy jixatdan juda muhim tomonidir. Ushbu nazariya 
asosida qanday moddalar orasida ma‟lum jarayon uchun faol bo„lgan katalizatorlarni 
qidirish kerak ekanligini aytib berish mumkin. Masalan, kislorod bilan beqaror 
birikmalar hosil qila oladigan, ya‟ni oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida qatnasha 
oladigan moddalar oksidlanish reaksiyalarida faol katalizator bo„lishi kerakligi 
ko„rinib turibdi. Bunday talablarga o„zgaruvchan valentli metall oksidlari javob 
beradi va ular oksidlanish jarayonlarida katalizator sifatida keng qo„llaniladi. 
Gidratlash reaksiyalarining katalizatorlarini beqaror gidritlar hosil qilishga qodir 
bo„lgan moddalar orasidan qidirish zarur (nikel, palladiy kabi metallarga o„xshash). 
Ammiak sintezi reaksiyasida azotning reaksion qobiliyati eng kam bo„lganligi 
sababli, ma‟lum barqarorlikka ega bo„lgan nitridlarni hosil qiluvchi moddalar 
katalizatorlik vazifasini bajaradi. Shunday qilib, oraliq birikmalar nazariyasi 
ammiak sintezining katalizatorlarini metallar orasidan qidirish kerakligini ko„rsatib 
beradi. Lekin magniy va kalsiy kabi metallarni katalizator sifatida qo„llab 
bo„lmaydi, chunki ular juda ham barqaror nitridlarni hosil qiladi. 
Qalay va vismut kabi metallar ham katalizator sifatida yaramaydi, chunki ular 
nitridlar hosil qilmaydi (past haroratlarda). Xuddi shunday, oraliq birikmalar 
nazariyasidan foydalanib, xlorlash jarayonlarining kataliztorlari bo„lib ayrim 
metallarning xloridlari (
AlCl
3
, FeCl
3
 
va boshqalar) xizmat qilishi mumkin. 

---

Lekin oraliq birikmalar nazariyasi ko„pgina tajribaviy dalillarni tushuntira 
olmadi. Qator ishlarda umumiy katalitik jarayon taxmin qilinayotgan oraliq 
mahsulot hosil bo„lish tezligidan ancha tezroq borishi ko„rsatilgan. Oraliq 
birikmalar nazariyasi katalizator faolligi uning olinish usuliga bog„liq ekanligini, 
begona aralashmalar mavjudligining ta‟sirini va boshqa ko„pgina dalillarni 
tushuntira olmaydi.