Gomogen va geterogen kataliz nazariyalari

500
O
S 
haroratda sintez qilinadi, lekin ushbu haroratda ammiakning ko„p qismi 
parchalanadi ham. Ammiakning unumini oshirish uchun jarayonni yuzlab atmosfera 
bosimlarda olib borishga to„g„ri keladi. Shuning uchun kataliz nazariyasining asosiy 
vazifalaridan biri moddalarning katalitik xossalarini oldindan aytib beruvchi va 
ma‟lum bir reaksiya uchun optimal bo„lgan katalizatorni tanlash usullarini ishlab 
chiqishdan iboratdir. Katalitik reaksiyalarning turli-tumanligi katalizning umumiy 
nazariyasini ishlab chiqishni qiyinlashtiradi. Katalitik reaksiyalarning ko„pgina 
o„ziga xoslik tomonlari katalizatorlarning ta‟sirlashayotgan moddalar bilan qanday 
aralashma hosil qilishiga bog„liq. 

---

Gomogen katalitik reaksiyalar gaz fazasida va eritmalarda borishi mumkin. 
Bunday reaksiyalarning o„ziga xosligi jarayon tezligining katalizator 
konsentrasiyasiga proporsionalligidadir. Demak katalizator reaksiyada bevosita 
ishtirok etadi, deb taxmin qilish mumkin. Lekin boshqa tomondan, reaksiya 
tugagandan so„ng katalizator kimyoviy o„zgarmaydi. Ushbu dalillarning ikkalasi 
ham o„tar birikmalar nazariyasi orqali oson tushuntirilishi mumkin. Ushbu 
nazariyaga ko„ra, katalizator ta‟sirlashayotgan moddalarning biri bilan beqaror 
oraliq birikma hosil qiladi, u esa boshqa reagentlar bilan ta‟sirlashadi, bunda 
katalizator o„zgarmagan holda ajralib chiqadi. Oraliq birikmalar nazariyasi asosiy 
tajribaviy dalillarni tushuntiradi, ya‟ni katalizatorning tanlab ta‟sir qilishini hamda 
reaksiya tezligining katalizator konsentrasiyasiga proporsionalligini tasdiq-laydi. 
Ushbu nazariya katalizatorning ta‟sirlashayotgan modda bilan hosil qilayotgan 
oraliq birikmani tajribada bevosita aniqlash mumkinligi bilan ham tasdiqlanadi. 
Ammo gomogen kataliz mexanizmi doimo oraliq birikmalar hosil bo„lishi 
bilan bog„lanmagan. Masalan, zanjir reaksiyalarda katalizatorning roli zanjirning 
o„sish jarayoniga ta‟sir qilish bilan bog„liq. Katalizator zanjir rivojlanishining yangi 
yo„nalishlarini va tarmoqlanishlarini hosil qilishi mumkin, bunda zanjirning 
uzunligi ortadi, bu esa jarayonning tezlashishiga olib keladi. 
Eritmalardagi barcha gomogen katalitik reaksiyalarni kislota-asosli va 
oksidlanish-qaytarilish jarayonlariga ajratish mumkin. Kislota-asosli katalizga 
elektron juftlarning uzilishisiz (geterolitik) boruvchi jarayonlar kiritiladi. Efirlarning 
sovunlanishi, eterifikasiya, polisaxaridlarning gidrolizi, izomerlanish, galloidlash, 
kondensasiyalanish reaksiyalari bunga misol bo„ladi. Bunday reaksiyalarda 
H
3
O
+
 
va 
OH
-
 
ionlari katalizator vazifasini bajaradi. 
Oksidlanish-qaytarilish 
kataliziga 
elektron 
juftlarning 
uzilishi 
va 
elektronlarning bir molekuladan boshqasiga o„tishi (gomolitik) kuzatiladigan 
jarayonlar kiritiladi. Bunday reaksiyalar eritmalarda ko„pincha turli ionlar bilan 
tezlashtiriladi. Ionlarning katalitik ta‟siri ularning strukturasiga bog„liq. Ionning 
tarkibi qanchalik murakkab bo„lsa, bir xil sharoitlarda uning katalitik ta‟siri 
shunchalik yuqori bo„ladi. Murakkab zarrachalarda erkinlik darajalari soni katta 

---

bo„lganligi sababli, ular reaksiyaning elementar akti davomida ajralayotgan 
energiyani o„ziga yig„ib olishi mumkin. Ushbu energiya keyinchalik 
ta‟sirlashayotgan moddalarni faollashtirish uchun ishlatiladi. Bunday jarayonni 
katalizator yordamida energiyani “rekuperasiya”lash deyiladi va u fementativ 
katalizga tegishlidir. O„zining kimyoviy tuzilishi bo„yicha fermentlar (enzimlar), 
oqsillar yoki oqsillarning kichik molekulali birikmalar bilan komplekslaridir. Ko„p 
fermentlarda oqsillar tashuvchi vazifasini bajaradi, ular bilan bog„langan prostetik 
guruh esa katalitik faollikka ega bo„ladi. 
Fermentlarning ta‟sir mexanizmi ferment-substrat oraliq birikmaning hosil 
bo„lishi bilan bog„liq bo„lib, keyinchalik u mahsulotga aylanadi, ferment esa 
o„zgarmas ko„rinishda qoladi. Fermentlarda oqsildan iborat tashuvchining 
mavjudligi fermentativ katalizning qator o„ziga xosliklarini keltirib chiqaradi. 
Ulardan eng ahamiyatlisi fermentlarning katalitik ta‟siri haroratning va muhit 
kislotaliligining kichik oralig„idagina namoyon bo„lishidadir. Fermentlarning eng 
yuqori faolligi