Falsafa asoslari

44





ma'naviy yuksalish mazkur uyg‘onish davrining yorqin timsolidir. «Avesto» an’analari, tabiatni o‘rganishdagi yutuqlar, gumanitar sohadagi ijobiy siljishlar, Sharq xalqlari, arab madaniyati va is- lom falsafasi rivojiga samarali ta’sir ko‘rsatdi. 0‘sha davrda ja- hon miqyosida Vatanimizning ma’naviy-intellektual nufuzi ortib bordi. U jahondagi yirik madaniyat va ilm-fan markaziga aylandi.

Afsuski, bu madaniy uyg‘onish mo‘g‘ul bosqini tufayli tanaz- zulga yuz tutdi. Amir va sultonlar o‘rtasidagi o‘zaro ixtiloflar, no- ahillik Chingizxon bosqiniga qo‘l keldi. Bu bosqin mo‘g‘ullarning 1218-yilda 0‘tror shahrini bosib olishi, uning hokimi, Xorazm- shohning qaynog‘asi, Inolchiqni bandi qilishi va qulog‘iga qaynab turgan kumushni quyib yuborishdek xunrezlikdan bosh- landi. Mo‘g‘ullarning hukmronligi davrida ana shunday qonxo‘rlik tinimsiz davom etdi. Ko‘rkam shahar va qishloqlar vayronaga aylandi, iqtisodiyot tanazzulga yuz tutdi. Ilm-fan, madaniyat, jumladan falsafa ilmi ham inqirozga uchradi.

Garchand uquvsiz hukmdor Muhammad Xorazmshoh salta- natni saqlab qola olmagan bo‘lsa-da, xalqimizning bosqinchi- larga qarshi kurashi aslo to‘xtagani yo‘q. Ba’zi tarixiy manbalar- ga ko‘ra, o‘sha davrda nihoyatda katta hududdan 600 mingga yaqin qo‘shin to‘plash mumkin edi. Bu qo‘shin to‘planganida va tajribali lashkarboshiga topshirilganida Chingizxon saltanatni bosib olishi gumon edi. Insoniyatning o‘tmishini yaxshi biladi- gan ba’zi olim va mutaxassislarning fikricha, agar shoh o‘zining yovqur o‘g‘li Jaloliddinni avval boshdanoq taxt vorisi etib tayin- laganida va qo‘shinining ixtiyorini unga topshirganida, nafaqat Osiyo tarixi, balki jahon tarixi boshqacharoq yo‘ldan ketishi mumkin edi.

Afsuski, tarix «Agar unday bo‘lmaganida edi...» qabilidagi ta- moyillarni tan olmaydi. Chingiziylar bosqini Vatanimiz madaniy taraqqiyotini bir necha asrlar orqaga surib yubordi. 0‘sha davr- da bosqinchilarga qarshi kurashning eng atoqli vakili Jaloliddin Manguberdi esa millatimiz ozodligi uchun olib borgan kurashi- ning timsoli sifatida tariximiz sahifalarida al adiy qoldi.