Falsafa asoslari

53





kuchini sarfladi, matematika, astronomiya, geometriya, tarix, kimyo va boshqa sohalarda ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Olimning dunyoqarashida Aflotun, Arastu, Ptolemey, Muhammad Xoraz- miy, al-Farg‘oniy, Forobiy, ibn Sino, Beruniy va boshqalarning asarlari muhim o‘rin egalladi.

Ulug‘bekning ulkan ishlaridan biri uning Samarqandda, Ko‘xak tepaligida, Obi Rahmat arig‘ining bo‘yida, rasadxona bar- po etganligidir. Ushbu rasadxona qurilishi 1424-yilda boshlanib, 1429-yilda tugallandi. Olimning eng muhim asari «Ziji jadidi Ko‘ragoniy» deb ataladi. Undan tashqari, Ulug‘bek matematikaga oid «Bir daraja sinusni aniqlash haqida risola», astronomiyaga bag‘ishlangan «Risolayi Ulug‘bek» va tarixga oid «To‘rt ulus tari- xi» kitoblarini yozdi. Ulug‘bek mantiq ilmi, fiqhshunoslik, mu- siqa va adabiyot nazariyasini yaxshi bilar edi. Olimning «Ziji» ikki qism, muqaddima va 1118 yulduzning o‘rni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat.

Ulug‘bek o‘z atrofiga qobiliyatli olimlarni to‘pladi, o‘zga mamlakatlardan iqtidorli allomalarni taklif etdi. Ana shunday olimlardan biri G‘iyosiddin Jamshid al-Koshiy (1430-yilda va- fot etgan) bo‘lib, u yirik riyoziyotchi va falakiyotchidir. Uning asarlari «Miftox ul-hisob» («Hisob kalidi»), «Risola al-muhitiya» («Doira haqida risola») va boshqalardir. XYI asrdan boshlab Yevropa mamlakatlarida uning kashfiyotidan foydalana bosh- ladilar.

Tarixda Ali qushchi nomi bilan mashhur bo‘lgan Alouddin Ali ibn Muhammad Qushchi (1403-1474) Ulug‘bekning shogir- didir. U ilmiy ishlarini falakiyot va riyoziyot sohasida olib bordi. Uning asarlari: «Arifmetika ilmi haqida risola», «Mantiq risolasi», «Astronomiyaga oid risola» va boshqalardir. Ali Qushchi «As- tronomiyaga oid risola»sida Oy va Quyosh tutilishi qonuniyatla- rini ilmiy asoslab berdi. Olim tabiat sirlari va uning qonuniyatla- rini o‘rgandi, jismlar harakati va ularning oddiydan murakkabga o‘tishi to‘g‘risida o‘z fikrlarini ilgari surdi.

Umuman shuni ta'kidlash lozimki, Ulug‘bek va u asos sol- gan astronomiya maktabi koinotdagi hodisalarni o‘rganishda muhim rol o‘ynadi, o‘sha vaqtgacha fanga ma'lum bo‘lmagan