Etish va yuritish

I. BOB. Asosiy qism.
1.1 Kam tarqalgan sabzavot ekinlarining kelib chiqishi., tarqalishi va xalq xo‘jaligidagi axamiyati.
Sabzavot ekinlarining kelib chiqish markazlari:
1. Janubiy Osiyo, tropik (Hindiston, Hindi-Xitoy, Janubiy tropik xitoy, Janubiy-sharqiy Osiyo oroli) – Kam tarqalgan sabzavot, baqlajon, Hindiston salati.
2. SHarqiy Osiyo (Markaziy va SHarqiy Xitoy. Koreya) – pekin va xitoy karami, turp, batun piyozi, rovoch.
3. Janubi-g’arbiy Osiyo (Kichik Osiyo, Eron, Afg’oniston, O’rta Osiyo, SHimoli-g’arbiy Hindiston, Kavkaz) – qovun, boshli piyoz, sarimsoq, ismaloq, no’xat, sholg’omning ba’zi turlari, petrushka, sabzi, porey piyozi, latuk salati, qattiq po’stli oshqovoq.
4. O’rta yer dengizi (Evropa va Afrikaga oid qirg’oqlari) – karamning pekin va xitoy turlaridan tashqari barcha navlari, lavlagi, sabzi va petrushkaning ba’zi turlari, sholg’om, bryukva, sparja, salat, shivit, pasternak, shovul, no’xat.
5. Abessiniya (Xabashiston)– shalot piyozi, xantal, loviya, bamiya.
6. Markaziy Amerika – qalampir, makkajo’xori, fizialis, olchasimon pomidor, oshqovoq, kartoshka.
7. AND yoki Janubiy Amerika (Peru, Boliviya, Ekvador, SHarqiy Kolumbiya) – pomidor, yirik mevali oshqovoq, kartoshka, lima fasoli.
Kam tarqalgan sabzavot ekinlarining iste’mol organlariga ko’ra tasniflanishi.
Sabzavot ekinlari oziq-ovqatga ishlatiladigan organlari bo’yicha 2 katta guruhga bo’linadi: 1) generativ organlari; 2) vegetativ organ­lari oziq-ovqatga ishlatiladigan sabzavotlar. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi:
a) fizalis;
b) dumbul (barra) mevalari uchun yetishtiriladigan sabzavot ekin­lar: Kam tarqalgan sabzavot, kabachka, patisson, loviya, sparja, loviya, sabzavot soyasi, sabzavot moshi dukkaklari, makkajo’xori, bamiya;
v) to’pgullari uchun yetishtiriladigan sabzavot ekinlar: gulkaram, artishok.
Ikkinchi guruh sabzavot ekinlari vegetativ qismi yer ostida va yer ustida bo’lganlarga bo’linadi. Vegetativ qismi yer ustida bo’lgan sab­zavot ekinlariga:

• 
  bargli sabzavotlar: shovul, ismaloq, mangold, salat, porey piyoz, batun piyoz, ko’p yillik piyozlar, shivit, kashnich, petrushka, selderey, kress-salat, rayhon, yalpiz, xantal, salat, pekin karami; barg-poyali­larga: oddiy karam, savoy, bryussel karami, xitoy karami, rovoch (chukri);
  
• 
  mevapoyali sabzavot ekinlarga: kolrabi karami kiradi.
  

Vegetativ qismi yer ostida bo’lgan sabzavotlarga:

• 
  piyozlilar: bosh piyoz, shalot piyoz, sarimsoq;
  
• 
  tuganakmevalilar: topinambur, batat;
  
• 
  ildizmevalilar: lavlagi, rediska, paster­nak, petrushka va seldereyning ildizmevasi ishlatiladigan navlari;
  
• 
  ildizpoyalilar: xren, qatron;
  
• 
  o’simtalilar: sparja kiradi.
  

Organlari oziq-ovqatga ishlatiladigan sabzavot ekinlarining guruhlanishi ulardan sifatli yuqori hosil olishga qaratilgan agro­texnika qo’llanilishga imkon beradi.
Sabzavot ekinlarining botanik belgilari va oziq-ovqatga ishla­tiladigan organlariga ko’ra guruhlanishi ko’p afzalliklari bilan birga, kamchiliklarga ham ega. Bir xil oilaga mansub bo’lgan ba’zi ekinlarning o’sish sharoitiga talabchanligi har xil bo’ladi, ular turli organlarini olish uchun yetishtiriladi. Bir xil o’simlik (barg petrushka, ildizmevasi ish­latiladigan petrushka) turli maqsadlar uchun yetishtiriladi.
V.I.Edelshteyn amaliy jihatdan sabzavot ekinlarini biologik va ishlab chiqarish xususiyatlari hamda o’stirish usullariga qarab gu­ruhlanishni taklif etdi. Bu klassifikatsiyaga muvofiq sabzavot ekinlari quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1. 
   tuganakmevali sabzavot ekinlar batat;
   
2. 
   poliz ekinlari: tarvuz, qovun, qovoq;
   
3. 
   qovoqdosh sabzavot ekinlar: Kam tarqalgan sabzavot, patisson, kabachka;
   
4. 
   karam boshli ekinlar: karamning hamma turi;
   
5. 
   ildizmevalilar: lavlagi, sabzi, turp, sholg’om, pasternak, bryukva;
   
6. 
   tomatdosh sabzavot ekinlar: pomidor, boyimjon, qalampir, fi­zalis (paq-paq);
   
7. 
   piyozbosh sabzavot ekinlar: sarimsoq, bosh piyoz, shalot piyoz, po­rey piyoz;
   
8. 
   ko’kat sabzavot ekinlar: rediska, salat, ismaloq, shivit, pet­rushka, selderey, kress-salat, kashnich, rayhon, salat-xantal, yalpiz;
   
9. 
   dukkakli sabzavotlar: gorox, loviya, sparja loviya, dukkaklar;
   
10. 
    boshoqli sabzavot ekinlari: shirin makkajo’xori;
    
11. 
    ko’p yillik va kam tarqalgan sabzavot ekinlar: shovul, rovoch (chukri), sarsabil, ko’p yillik piyoz, xren, artishok, qatron.
    

Ko’pchilik sabzavotlar urug’dan va ko’chatidan ko’paytiriladi. SHu bilan birga sabzavotchilikda: tuganak, qalamcha, piyozbosh va ildizpoya, ildizmevalarini bo’lish yo’li bilan vegetativ ko’paytirish usuli ham qo’llaniladi. Ko’paytirishning bu usulini qo’llashning sababi shun­daki, ba’zi sabzavot ekinlari (xren, sarimsoq) deyarli urug’ bermaydi yoki urug’dan ekilganda juda kam hosil berib, irsiy belgi-xususiyat­larini parchalanish tufayli yo’qotadi.
Bir yillik va ikki yillik sabzavot ekinlari monokarpik bo’ladi. Ya’ni butun hayotida bir marta gullab meva-urug’ beradigan ekinlarga monokarpik ekinlar deyiladi.
Ko’p yillik sabzavot ekinlari esa polikarpik bo’ladi. CHunki, ular gullagach, har yili meva-urug’ beradi.
Hosil miqdori, sifati va shakllanish muddati o’simlik bilan tashqi muhitning murakkab o’zaro ta’siri natijasidir. Muhitning holatini hisobga olmasdan ekin­lardan yuqori, mustaxkam hosil ta’minlovchi agrotexnik tadbirlarni ishlab chiqib bo’lmaydi.
Ma’lumki, o’simlikning hayotiy omillari 5 ta. Harorat, yorug’lik, namlik, havo va oziq moddalar bo’lib, ular teng ahamiyatli, almashin­maydi va o’zaro birgalikda ta’sir etadi. O’simlik o’sishi, rivojla­nishi va mahsuldorligini belgilashda muayyan sharoitga qarab omil­lar o’rni yoki miqdori o’zgaradi.