Etish va yuritish

Mavzuning dolzarbligi. Sabzavotlar ichida Kam tarqalgan sabzavot nisbatan ko‘p ekiladigan xalqimiz sevib iste’mol qiladigan ekin hisoblanadi. Kam tarqalgan sabzavot ekish uchun issiqxonalarni kengaytirish, hosildorlikni oshirish, urug‘chiligini tashkil etish ko‘p jihatdan ekin tezpishar, o‘rta tezpishar navlarni to‘g‘ri tanlashga, yer maydonini tanlash va sifatli tayyorlashga, qulay ekish muddatida tuganaklarni ekisholdi tayyorlash usullariga bog‘liqdir. Hozirgi kunda issiqxonalarda Kam tarqalgan sabzavotning duragaylaridan erta hosil olish va sifatli mahsulot yetishtirish eng dolzrb mavzu hisoblanadi.
Maqsad va vazifalari. Bitiruv ishini bajarishdan asosiy maqsad issiqxonalarda Kam tarqalgan sabzavotning istiqbolli duragaylarini yetishtirish texnologiyasini o‘rganish, mahsulotini ko‘paytirish va hosildorligini oshirishdan iborat.
Kam tarqalgan sabzavot hosildorligini oshirish, o‘simlikni ekish muddatlari, usullari va uni parvarishlash sug‘orish, o‘g‘itlash va qator oralariga ishlov berish hamda kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashish choralarini belgilash va iqtisodiy samarasini aniqlash ya’ni tannarxini pasaytirish va rentabellik darajasini oshirish choralari asosiy vazifalardan biri hisoblanadi.
Ob’ekti va predmeti. Kam tarqalgan sabzavotning duragaylarining yangi navlari, ekish sxemalari, ekish muddatlari, oziqlantirish va parvarishlar usullari mavzuning ob’ekti va predmeti hisoblanadi
ADABIYOTLAR SHARXI
Kam tarqalgan sabzavotni asli vatani Hindistondir.. Yevropaga XVI asrning o‘rtalarida olib kelingan bo‘lsada, uzoq vaqtga qadar dekorativ yoki dorivor o‘simlik sifatida o‘stirilgan. XVIII asrning oxirilarida Kam tarqalgan sabzavot ekini sifatida o‘stirila boshlandi.
Hozirgi vaqtda Kam tarqalgan sabzavot dunyo bo‘yicha ochiq va himoyalangan yerlarda keng tarqalgan asosiy sabzavotlardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston ham yirik Kam tarqalgan sabzavot ishlab chiqaradigan davlatlardan hisoblanadi. 2019 yilda mamlakatimizda uni maydoni 63,47 ming gektarni, mevalarini yalpi hosili 1652,1 ming tonnani tashkil qilgan. Kam tarqalgan sabzavot ochiq yerdagi jami sabzavot ekinlari maydonidagi hissasi 41,6 foizini, yalpi sabzavot mahsulotlari bo‘yicha esa 42,3 foizini tashkil qiladi
N.N. Balashev G.O. Zeman. [7]
Kam tarqalgan sabzavot mevalari yil mobaynida iste’mol qilinadigan to‘yimli va qimmatbaho sabzavotlar qatoriga kiradi. U issiqxonalarda va himoyalangan yerda yetishtiriladigan asosiy ekin hisoblanadi. U jahondagi oynavand va plyonkali issiqxonalarning 60 foiziga yaqin maydonini egallaydi. Bolgariya, Ruminiya, Nederlandiya va boshqa mamlakatlarda 70-90 foiz issiqxona maydonida Kam tarqalgan sabzavot yetishtiradilar. Boltiq bo‘yi mamlakatlari yirik issiqxona kombinatlarining 30-40 foiz maydonini Kam tarqalgan sabzavot egallaydi. Rossiyaning shimoliy va markaziy mintaqalarida uni maydoni – 25-30 foizini, janubiy mintaqalarda esa 80 foizga yetib boradi.
O‘zbekistonda ham Kam tarqalgan sabzavot F1 duragaylari issiqxonalarning asosiy ekini hisoblanadi. Uni maydoni 2000 yillargacha issiqxona maydoni 40-42 foiz, yalpi mahsulot bo‘yicha esa 30 foizdan ortiq bo‘lgan bo‘lsa, hozirga kelib uni hissasi 50 foizidan oshib ketdi.
Mamlakatimizda himoyalangan yerlarda yetishtirilgan Kam tarqalgan sabzavot mevalari yuqori kaloriyali bo‘lmasada nihoyatda muhim oziqalik ahamiyatga ega. U asosan yangiligida iste’mol qilinadi.
Kam tarqalgan sabzavot mevalari tarkibida inson uchun zarur turli vitaminlar, organik kislotalar, mineral tuzlar mavjud bo‘lib, ular ishtahani ochish, modda almashuvini yaxshilash xususiyatlariga ega bo‘lib, mehnat qilish qobilyatlarini oshiradi. Sog‘liqni saqlash tashkilotlari tomonidan berilgan tavsiyalarda O‘zbekistonda har bir kishi mavsumdan tashqari davrda 6,5 kg sabzavot, shu jumladan 2,5 kg Kam tarqalgan sabzavot iste’mol qilishi kerakliligi ko‘rsatib o‘tilgan. Bu me’yorni ta’minlash uchun issiqxonalarda yetishtiriladigan Kam tarqalgan sabzavot hosildorligini oshirish va uni ishlab chiqarishni ko‘paytirish maqsadga muvofiq. V.I. Zuev. va boshqalar, [15]
Kam tarqalgan sabzavotni ildiz sistemasi kuchli o‘suvchi tarqoq holda bo‘ladi. urug‘idan ekilgan o‘simliklarni ildizi juda chuqur (150 sm gacha) joylashgan va keng tarqalgan bo‘ladi. Ko‘chat bilan ekilganlarniki esa asosan yuzaroq (40-45 sm chuqurlikgacha) joylashadi. Shu bois ular namga ko‘proq talabchan.
Kam tarqalgan sabzavotni ko‘pchilik nav va duragaylari baland o‘suvchi (indeterminant) bo‘lib, issiqxonalarda ularning asosiy poyasining uzunligi 4-5 m ga yetadi. Yorug‘lik hamda harorat yetishmaganda poyalar kuchli o‘sib ketadi. Pomidor poyasi to‘g‘ri o‘suvchan, yoshi o‘tgan sari yog‘ochlashib boradigan o‘t o‘simlik. Boshlang‘ich davrda asosiy poya rivojlanib, 7-13 barg shakllantirgandan so‘ng, birinchi gul tupi va ikkinchi poya paydo bo‘la boshlagan qismi yo‘g‘onlashib boradi. Har bir poyada 2-3 barg paydo bo‘lishi bilan yangi gul tuplari va navbatdagi poyalar chiqara boshlaydi. Undan tashqari barg bo‘g‘zilaridan juda tez o‘suvchan yon shoxlar (bachki poyalar) hosil qiladi.
Pastki barg bo‘g‘zilaridan chiqqan bachki poyalarni rivojlanishi sustroq bo‘lsa ham, lekin yuqoridagi poyalarga qaraganda juda kuchli o‘sadi. Pastki bachki poyalarda gul shingillari 7-8 bargdan so‘ng, tepadagi poyalarda esa 2-3 bargdan so‘ng shakllanadi.
Past bo‘yli nav va duragaylarda generativ organlar indeterminant shaklidagilarga qaraganda tezroq rivojlanadi. Ko‘pchilik ertapishar navlarda birinchi gul tuplari 5-6 bargdan so‘ng shakllanadi va asosiy poyalar paydo bo‘lib, ularda 1-2 bargdan so‘ng yangi gul tuplari shakllana boshlaydi.
Kam tarqalgan sabzavot gullari sarg‘ish, o‘zini-o‘zi changlaydi. Urug‘ unib chiqqandan so‘ng 50-70 kun o‘tgach gullay boshlaydi. Mevalar gullari changlangandan so‘ng 45-65 kun o‘tgach pisha boshlaydi. Yorug‘lik kam bo‘lib, namlik oshib ketsa, gullar to‘la changlanmay qoladi.
Kam tarqalgan sabzavot urug’larini 1 kg ga 2 foizli 34 % Vitavaks, 1,5 % li 60,7 % li Previkur bilan ishlov berish turli kasalliklarni oldini oladi. Mevasi 2-3 yoki ko‘p kamerali suvli rezavor. Urug‘i yassi-cho’ziq shaklda, sariq rangda. Ularni unuvchanligi 4-6 yil saqlanadi V.I. Zuev
A.G. Abdullaev [15]
Kam tarqalgan sabzavot yorug‘sevar va issiqsevar o‘simlik, shu bois uni yetishtirishda quyoshli iliq maydonlarni ajratish kerak. Yorug‘lik qanchali tiniq va jadal bo‘lsa, Kam tarqalgan sabzavot hosili tezroq shakllanadi. Uzoq muddatli bulutli kunlarda mevalarni gulga kirishidan tokning pishishiga davr uzayaboradi, ularni ta’mi va tovarlik sifatlari ham yomonlashadi.
Kam tarqalgan sabzavot issiqsevar o‘simlik. Uni urug‘i 10-12°S una boshlaydi. Urug‘ini tezroq unib chiqishi uchun maqbul harorat 22-25°S hisoblanadi.
Kam tarqalgan sabzavot yorug‘lik va haroratga talabchan, uni issiqlikka talabi pomidorga yaqin. Uning uchun maqbul harorat 22±7°S. Harorat 15°S dan pasaysa gullash to‘xtaydi, 7°S dan kamaysa ildiz sistemasi nobud bo‘la boshlaydi, +8-10°S haroratda uzoq muddat nobud bo‘lmay turishi mumkin. Harorat -1-2°S tushganda o‘simlik nobud bo‘ladi.
Kam tarqalgan sabzavotni issiqxonalarda yetishtirishda maqbul harorat quyoshli kunlarda 25-28°S, bulutli kunlarda 18-20 °S, kechasi esa 15-16°S da saqash lozim.
Haroratni 32°S yuqori ko‘tarilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Harorat 35°S ga yetganda meva o‘sishdan to‘xtaydi, 36°S da esa gullar to‘kila boshlaydi.
Kam tarqalgan sabzavot yuqori yorug‘likni talab qiladi. Kuzgi-qishki davrda yorug‘lik 5-7 ming luksga tushganda, o‘simlikni rivojlanishi va mevalarni yetilishi sekinlashadi, navlarni vegetatsiya davri 30-50 kunga uzaya boradi. Navlarga ko‘ra u yorug‘lik stadiyasini 12-16 soatlik kunda o‘taydi. Kam tarqalgan sabzavot mevasi asosan 7-10 kunligida yangi uzilgan holda iste’mol qilinadi. Uni marinadlab va konservalab ham ishlatiladi. Kam tarqalgan sabzavot mevasi ishtahani ochadi va boshqa ovqatlarni hazm bo’lishiga yordam beradi. Undan kosmetologiyada ham ishlatiladi. Ekish uchun tavsiya qilinadigan navlar. Ranniy-645, O’zbekiston-740, Navro’z, Omad. Chet el duragaylaridan Alibi,Asteriks, Regal, Ayaks, Superina kabi nav namunalari ekiladi.
Havo namligini oshib ketishi kasalliklarni tez tarqalishiga olib keladi, gullarni changlanishi buziladi.
Kam tarqalgan sabzavot hosil bilan birga katta miqdorda (meva massasini 1% yaqin) mineral elementlarni olib chiqadi. Shu boisdan u mineral ozuqaga, ayniqsa tuproqda yaxshi o‘zlashtiriladigan fosforga juda talabchan. Azotni yetishmasligi poya va barglarni o‘sishini susaytiradi, hosilni kamayishga olib keladi, ortib ketishi esa mevalarni yetilishini sekinlashtiradi, kasallik va past haroratga chidamliligini pasaytiradi. Fosfor mevalarni tez pishishi, ildizni o‘sishi va erta gulga kirishini ta’minlaydi, shu bois bu fazalarda fosforli o‘g‘itlarni berish lozim.