Elektr energiya

m=p·q.

Buyerda m — to‘g‘rilangan fazalar, r — to‘g‘rilanuvghi kughlanishning fazalar soni, q — yarim davrlar soni.

To‘g‘rilagigh qurilmasi ghiqish parametrlari, ventil parametrlari, to‘g‘rilash sxemalari va transformator parametrlari bilan xarakterlanadi.
11

Chiqish parametrlari quyidagilar:

• 
  to‘g‘rilangan kughlanishning o‘rtagha qiymati — U₀;
  
• 
  to‘g‘rilangan tokning o‘rtagha qiymati — I₀;
  
• 
  to‘g‘rilangan tok zanjiridagi quvvat — P_O = U₀ I₀.
  

Pulsatsiya koeffitsiyenti K_p to‘g‘rilangan kughlanishning ta’sir etuvghi o‘zgaruvghan tashkil etuvghisi U_m ni to‘g‘rilangan kughlanishning o‘rtagha qiymati U_O ga nisbatiga tengdir, ya’ni

K_p = K_pk = U_mk /U₀; bu yerda S — garmonika tartibi.

Transformatorning parametrlariga quyidagilar kiradi:

• 
  transformatorning birlamghi va ikkilamghi gho‘lg‘amidagi tok va kughlanishning haqiqiy qiymati (I₁, I₂, U₁, U₂);
  
• 
  birlamghi ghulg‘amdagi quvvat €₁ = m₁·I₁·U₁;
  
• 
  ikkilamghi ghulg‘amdagi quvvat €₂ = m₂·I₂·U₂;
  
• 
  transformator quvvati €_tr = (€₁ + €₂)/2;
  
• 
  birlamghi ghulg‘amning foydali ish koeffitsiyenti K₁ = R₀/€₁;
  
• 
  ikkilamghi gho‘lg‘amning foydali ish koeffitsiyenti K₂ = R₀/€₂;
  
• 
  transformatorning foydali ish koeffitsiyenti K_tr = R₀/¥_tr; (m₁, m₂ — biringhi va ikkinghi ghulg‘amning fazalar soni). Diodlarning parametriga quyidagilar kiradi:
  
• 
  ventil tokining o‘rtagha, ta’sir etuvghi va amplituda qiymati (I_o‘r, I₀, I_m);
  
• 
  teskari kughlanishning maksimal qiymati U_tesk.maks..
  

Hozirgi vaqtda sanoatda diodning ugh turi ishlab ghiqarilyapti:

selenli; germaniyli; kremniyli.

¥elenli ventillar aluminiy asosda tayyorlanadi. Ularning teskari kughlanishi 20 yo 45 V.

Kermaniyli ventillar suvli sovitgighlar bilan tayyorlanadi: BTB-200, BTB-500, BTB-1000 larning to‘g‘ri toki 50 ÷ 150 A gagha, teskari toki 20 yo S0 mA, teskari kughlanishi bir negha yuz voltga boradi, TIK 0,98 ga teng.

Kremniyli ventillar havo orqali sovitiladi. Ularning B va Bu seriyalari mavjud. To‘g‘ri tok — 800 A gagha, BB va BuB da to‘g‘ri tok — 1250 A gagha boradi. U_tesk ruxsat berilgan
12

kughlanish — 100 V yo 1500 V gagha; teskari tok I_tesk = 1 yo 5 mA gagha. Kremniyli ¶20S va ¶226 turdagi ventillardan oqadigan to‘g‘ri tok 0,1 yo 10 A gagha. Teskari kughlanish — 600 V gagha.
1.S. Bitta yarim davrli to³g³rilagigh
Aktiv yuklamada ishlovghi bitta yarim davrli to‘g‘rilagigh- ning sxemasi 9-a rasmda keltirilgan.




9–a rasm
Bu sxemada i₁,~U₁ — tarmoqdagi tok va kughlanish, Tr V₁ birlamghi va V₂ ikkilamghi ghulg‘amli tarmoq transformatori. Tarmoq transformatorining ikkilamghi ghulg‘amiga diod D ning anod tarafi ulangan. Chulg‘amning boshqa ughi bilan diodning katodi orasiga R yuklama ulangan. Chiqish kughlanishi U₀ shu yerdan olinadi.

Tok dioddan va yuklamadan transformator ikkilamghi ghulg‘amidagi ta’sir etuvghi U₂ o‘zgaruvghan kughlanish davrining faqat bitta yarim davrida, ya’ni musbat yarim davrida o‘tadi (r to‘g‘ri diod =0), diod oghiladi, ya’ni anodga musbat potnetsial keladi va diod oghiladi. Ikkinghi yarim davrda diod yopiq, ghunki diodning anodiga manfiy potentsial keladi (r to‘g‘ri diod=œ). 9-b rasmdan ko‘rinib turibdiki, bu tok pulslanuvghi xarakterga ega bo‘lib, yuklamadan faqat bir tomonga oqib, kattaligi esa 0 dan to I_2m kattalikkagha o‘zgaradi.

To‘g‘rilangan tokning va kughlanishning o‘zgarmas tashkil etuvghisi quyidagigha aniqlanadi:
1S

U ₀ = _m

• 
  U ₂
  

= 0,45 ·U ₂ ,

I₀ = 0,45 · I₂ .

Bu yerda I₂, U₂ — ta’sir etuvghi tok va kughlanish;

U_2m — kughlanishning amplituda ghiqish qiymati.

U₀, I₀ — tok va kughlanishning o‘zgarmas tashkil etuvghisi:


0
U₀=0,S18·U_2m, I₀=0,S18·I_2m;

^Utesk.m

= U_2m

= m ·U

• 
  teskari maksimal kughlanish.
  

O‘zgaruvghan kughlanishni o‘zgarmas kughlanishga


U
U₀

aylantirishda sifat belgisi qilib nisbati olinadi. Kasrdan

2

9–b rasm
ghiqqan qiymat qangha katta bo‘lsa, to‘g‘rilagighning sifati shungha yaxshi bo‘ladi.

To‘g‘rilagighning ghiqishdagi to‘g‘rilangan kughlanishda o‘zgaruvghan tashkil etuvghining kam bo‘lishi uning sifatliligini bildiradi va pulsatsiya koeffitsiyenti orqali aniqlanadi.

U _m ^{ U _m ^⎞

Ya’ ni

k _p =


U
0

yoki

k _p %

= ^|

⎝ ^U 0

^| ·100 .

⎠

14

Bu yerda U_m — ghiqishdagi kughlanishning o‘zgaruvghan tashkil etuvghisi;

U₀ — ghiqishdagi kughlanishning o‘zgarmas tashkil etuvghisi. Bu ifodani ghiqishdagi o‘zgaruvghan tashkil etuvghining biringhi garmonika tashkil etuvghisi orqali ifoda etish mumkin:

^kp1

= ^Uml = 1,57.

U

0

Bu yerda U_m1 — o‘zgaruvghan tashkil etuvghining biringhi garmonikasining amplitudasi.

To‘g‘rilagighning sifatini oshirish ughun quyidagi shartlar bajarilishi shart:

1. 
   teskari kughlanishning maksimal qiymati ghiqishdagi o‘zgarmas kughlanishning o‘rtagha qiymatidan katta bo‘lishi kerak: U_{v max} > U₀;
   
2. 
   o‘zgaruvghan kughlanishni o‘zgarmas kughlanishga aylantirishda quvvat isrofi kam bo‘lishi kerak.
   

Ⓐuvvat isrofi koeffitsiyenti quyidagigha aniqlanadi:

^kp.i

₌ P₀ P_T

= 0,33.

Bu yerda P₀ — to‘g‘rilangan tokning o‘zgarmas tashkil etuvghisining quvvati: P₀= U₀·I₀;

R_t — qurilmaning ishlashi ughun sarf bo‘lgan transformator quvvati.

Chiqishdagi kughlanish o‘zgaruvghan tashkil etuvghisi biringhi garmonikasining amplituda qiymati quyidagigha aniqlanadi:

_{U =} m ·U ₀

= 1,57 ·U .

pm ₂ 0

To‘g‘rilangan kughlanishning pulsatsiya koeffitsiyenti

K_p=1,5F.

Pulsatsiya koeffitsiyentining bunday katta qiymatga ega bo‘lganligi bitta yarim davrli to‘g‘rilagighning kamghiligi hisoblanadi.

Bundan tashqari to‘g‘rilangan tok I₀ ning transformatorning ikkinghi ghulg‘amidan oqqan I₂ tokga ta’siri (I₀=0,6S6 I₂) ikkinghi kamghilik hisoblanadi. ¥huning ughun bunday sxemalar hozirgi zamon to‘g‘rilagighlarida ishlatilmaydi.
15

1.4. Nol ghiqixhli ikki yarim davrli bir fazali to³g³rilagigh
Ikki yarim davrli to‘g‘rilagighning ikki xil ulanish sxemasi mavjud: transformator ikkilamghi gho‘lg‘amining o‘rtasidan olingan ghiqish kughlanishli (nol ghiqishli) va ko‘priksimon ulangan sxema.

10-rasmda ikki yarim davrli nol ghiqishli to‘g‘rilagighning prinsipial sxemasi keltirilgan.

^Ryuh

ⁱa2
10–rasm

Bu sxemada i_a1,~U_2-2 tarmoqdagi tok va kughlanish to‘g‘rilagighning asosiy elementlaridan tarmoq transformatori Tr ikki bo‘limli ikkilamghi ghulg‘am V₂₋₁, V₂₋₂ dan tashkil topgan bo‘lib, D₁ va D₂ diodlarning anodiga ulangan. Chiqish kughlanishi U₀ diodlarning katodi ulangan umumiy nuqta bilan transformatorning ikkilamghi ghulg‘amining bir-biri bilan ulangan 0 nuqtasidan olinadi.

Bu sxemani bitta yarim davrli ikkita to‘g‘rilagighning bir- biriga birlashgani deb qarash mumkin. ¥xemani transformatorning ghiqishidagi kughlanishga nisbatan ikki fazali deb qarash mumkin, ya’ni transformatorning ikkilamghi


2

2
ghulg‘amidagi kughlanishlar U' va U" , bir-biriga amplitudalari

teng fazalari esa qarama-qarshidir.

16

Ikkilamghi gho‘lg‘amning umumiy nuqtasidagi 0 (o‘rta) potentsialga nisbatan A nuqtaga musbat potentsial kelsa, diod


1

1
D dan i' tok o‘tib R yuklama orqali 0 nuqtaga keladi va

yuk

berk zanjir hosil bo‘ladi.

Diod D₂ ning anodiga esa manfiy potentsial keladi. ¥hunday


1
qilib 0 — n oralig‘ida diod D — oghiq, diod D — yopiq.

2

Keyingi yarim davrda (n — 2n) 0 nuqtaga nisbatan B nuqtaga

2
musbat potentsial keladi, natijada D₂ dioddan i" tok o‘tib R_yuk


1
yuklamadan avvalgi i' yo‘nalishi bo‘yigha tok o‘tadi va 0 nuqtaga

keladi, ya’ni berk zanjir xosil bo‘ladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, tarmoqdan oqayotgan o‘zgaruvghan i₁ tok R_yuk yuklamadan faqat bir tomonga oqadigan I₀ o‘zgarmas tok va yuklamadagi potentsial U₀ o‘zgarmas kughlanishga o‘zgaradi. 11-rasmda bu jarayonning vaqt diogrammasi orqali tok va kughlanish shakli ko‘rsatilgan.

U_O 0
I_O 0
ⁱa1 0
ⁱa2

0
U_b
11–rasm

Ikki yarim davrli to‘g‘rilagighning o‘zgarmas tashkil etuvghi tok va kughlanishi bitta yarim davrli to‘g‘rilagighning o‘zgarmas tashkil etuvghisidan ikki baravar ko‘p bo‘ladi.

1F

Rasmdan ko‘rinib turibdiki yuklamadagi tok va kughlanish sinusoidal-impuls ko‘rinishda bo‘ladi va har yarim davrda qaytariladi. To‘g‘rilangan kughlanishning o‘rtagha qiymati U₀ bilan transformatorning ikkinghi ghulg‘amidagi ta’sir etuvghi kughlanish orasidagi munosabat quyidagigha bo‘ladi: