Elektr energiya

Z

Y
Z +

^{jc C}par

bu yerda: E_V — qurilmaning qobig‘i bilan element orasidagi umumiy qarshilik.

Parazit xalaqitlar qurilmaning yonidan o‘tgan simlar ta’siri natijasida ham hosil bo‘lishi mumkin.

Bu xalaqitlarning oldini olish ughun parazit xalaqit hosil qiluvghi elementlar xalaqit hosil qiluvghi to‘sqinlik qiladigan qobiq ighiga o‘rnashtiriladi (ekran). Ekranning vazifasi elementlarning elektr, magnit maydonlar ta’sirini o‘zidan tashqariga o‘tkazmaydi. Bu ekran o‘zida elektr tokini tez o‘tkazuvghan bo‘lib, u qurilmaning asos qobig‘iga kavsharlangan bo‘ladi.
F8

Xalaqitlarni kamaytirishning yana bir yo‘li transformator va g‘altakning toroid shaklli o‘zaklaridan foydalanishdir hamda bog‘lovghi simlarni qisqartirish, yuqori kughlanishli simlarni past kughlanishli simlardan alohida qilib ajratish va mumkin qadar filtrlarni ko‘p ishlatish lozim. ¥urunkali xalaqitlar hosil qiladigan elektromexanik qurilmalarni (kollektor mashinalar, relelar va boshqalar) xalaqitlar hosil qiladigan ish jarayonlarida maxsus ughqunni yo‘qotuvghi zanjirlar orqali xalaqit minimumga keltiriladi.

4.4. Ko³prikximon ulangan to³g³rilagighni loyihalaxh
5F-rasmda ko‘rsatilgan ko‘priksimon ulangan to‘g‘rilagighni analitik hisoblaymiz.

Berilgan: ghiqishdagi nomnal kughlanish U_no=SSV;




5F–rasm
ghiqishdagi tok I₀=500 mA; kirishdagi kughlanish U₁=12F V; tarmoq ghastotasi ƒ_T=50 Hz;

ghiqishdagi pulsatsiya koeffitsiyenti K_P.ghiq=0,1%.

1. 
   Diodning turini tanlaxh. Diodning turini tanlash ughun teskari kughlanish aniqlanadi:
   

U_tesk.=1,5·U₀=1,5·40=60 V.

U₀ quyidagigha aniqlanadi:

U₀=1,2·U_no=1,2·33=40 V.

Tokning o‘rtagha qiymati:

I_o‘r.=0,5·I₀=0,5·500=250 mA.
F9

¶Fb turdagi diod shartdagi qiymatlarni qoniqtiradi. Uning parametrlari quyidagigha:

^U_tesk.^{=100 V; I}_o‘r.^{=S00 mA; R}_i⁼² fi ^{(diodning ighki} qarshiligi)

2. 
   Tranxformatorni hixoblaxh. Transformatorning qarshiligi
   

^Rtr ⁼

830U _{0 =}

= 6 [fi].

Transformatorning ikkilamghi ghulg‘amidagi kughlanish:

U = 0,75 ·U

₊ I₀ (2R₁ + R_tr ) _{= 0,75 · 40 +} 500(2 · 2 + 6) _{= 39 V .}

2 0

Toklar:

530

530

I = 1,41· I

₊ 16,6 ·U ₀

= 1,41· 500 + ^{16,6 · 40} = 770 mA,

2 0
2R_i

+ R_tr

2 · 2 + 6

1
_{I =} 1,2 ·U ₂ · I ₂

U<sub>1

=</sub> 1,2 · 39 · 770 _{= 284 mA .}

127

Transformatorning gabarit quvvati quyidagigha aniqlanadi:

_{P =} 1,7 ·U ₂ · I₂

^g 1000

= ^{1,7 · 39 · 770} = 51 · (B · A)W· A.

1000

Transformator ghulg‘amlari egallaydigan hajm transformator o‘zagi yuzasini ⓟ_e transformator o‘zagi egallaydigan sath ko‘paytmasi ⓟ₀ ga tengdir. Transformator o‘zagiga o‘raladigan simlarning turi P_g bilan quyidagi bog‘lanishda bo‘ladi:
Q_C· Q₀=1,6· P_g Hhu markali sim; Q_C· Q₀=2,0· P_g0 HhHO markali sim; Q_C· Q₀=2,4· P_g HH¶ markali sim.

Bu misol ughun Hhu markali sim tanlaymiz. Bunda quyidagini olamiz:


C 0 g
Q · Q =1,6· P =1,6· 51=82 sm⁴.

80

1-jadvaldan transformator ughun Q_C· Q₀ ning kattaligiga mos keladigan H-shakli plastinadan H-25 turli tanlaymiz.

Plastina- ning turi	O‘lghamlari
	O‘rta o‘zakning kengligi a, sm	ghulg‘amlar egallaydi- gan oghiq sath b, sm	Oghiq sathning balandligi h, sm	Oghiq yuzaning sathi Ⓐ=b· h	Chegarasi Ⓐ · Ⓐ , sm^4 C 0
H-10	1	0,5	1,5	0,F5	0,F5 — 1,5
H-10	1	0,65	1,8	1,1F	1,1F — 2,S4
H-10	1	1,2	S,6	4,S2	4,S2 — 8,64
H-12	1,2	0,6	1,8	1,08	1,56 — S,12
YH-12	1,2	0,8	2,2	1,F6	2,5S — 5,06
H-12	1,2	1,6	4,8	F,68	11,1 — 22,2
H-14	1,4	0,F	2,1	1,4F	2,88 — 5,F6
H-14	1,4	0,9	2,5	2,25	4,41 — 8,82
H-15	1,5	1,S5	2,F	S,65	8,21 — 16,4
H-16	1,6	0,8	2,4	1,92	4,91 — 9,82
YH-16	1,6	1	2,8	2,8	F,1F — 14,S
H-18	1,8	0,9	2,F	2,4S	F,8F — 15,F
H-19	1,9	1,2	S,S5	4,02	14,5 — 29
H-20	2	1	S	S	12 — 24
H-20	2	1,F	4,F	F,99	S2 — 64
YH-22	2,2	1,4	S,9	5,46	26,4 — 52,8
H-25	2,5	2,5	6	15	93,7 − 180,7
H-25	2,5	3,15	5,8	18,3	114 − 228
H-28	2,8	1,4	4,2	5,88	46,5 − 93
YH-30	3	1,9	5,3	10,1	91 − 182
H-32	3,2	3,6	7,2	25,9	265 − 530
YH-35	3,5	2,2	6,15	13,5	165 − 330
YH-35	4	2,6	7,2	18,7	300 − 600

81

0
Bunda Q =15 sm², o‘rta o‘zakning kengligi a=2,5 sm, oghiq sathning balandligi h=6 sm va oghiq sathning yuzasi b=2,5 sm.

Bundan quyidagini olamiz:

Transformator temir o‘zagining egallagan hajmi:

C
_{Q =} Q_C · Q₀

Q₀

= ⁸² = 5,5sm² .

15

Plastinalar birlashmasining kengligi:

C = ^QC

a

= ^5,5 = 2,75 sm.

2,5

^C = ^2,75 = 1,1,
bu kattalikning 1—2 orasida bo‘lishi shart,

a 2,5

aks holda boshqa plastina tanlanadi.

Transformatorning biringhi va ikkinghi ghulg‘amlarining soni —V va diametr — d aniqlanadi:


1
W = ^48·U1 = ^48·127 = 1100 o‘ram,

Q_C 5,5
W = ^54·U2 = ^{54· 39} = 380o‘ram,

2

d₁ = 0,02
d₂ = 0,02

Q_C
= 0,02
= 0,02

5,5

= 0,34 mm (0,35 mm),

= 0,56 mm(0,56 mm).

S. Filtrni hixoblaxh. Tiltrning kirishidagi sig‘im kattaligi:

0
_{C =} 30 I ₀

U <sub>0

=</sub> 30 · 500

40

= 380 F

Tiltrning kirishidagi to‘g‘rilangan kughlanishning pulsatsiya koeffitsiyenti:

^kpkir

₌ 300 · 500 _{= 9,5%.}

40 · 400

82

Tiltrning tekislash koeffitsiyenti:

_{q =} ^Kp kir

^Kp kir

= ^9,5 = 95.

0,1

Bu misolda q > 25 va I₀ > 20 mA bo‘lganligi ughun ikki bo‘limli LC filtr ishlatamiz. Tiltr bitta bo‘limining tekislash koeffitsiyenti:

q₃ = =

= 9,8.

Q₃ orqali L_ƒ C_ƒ ko‘paytmani topamiz:

L_ƒ C _ƒ

= 2,5(q₃ + 1) = 2,5(9,5 + 1) = 26,5 A F.

C_ƒ sig‘imni shunday tanlaymizki, filtrdagi induktivlik 5÷10 K dan oshmasligi kerak. ¥huning ughun C_ƒ=30 µT, bunda

ƒ
_{L =} L_ƒ C _ƒ

C _ƒ

= ^26,5 = 1,1g.

25

Induktivlik g‘altagidagi o‘zakka o‘ralgan ghulg‘amlar orasidagi bo‘shliqni l=1mm desak, o‘zakning ko‘ndalang kesimidagi sath Q_¥, ghulg‘amning o‘ramlar soni V, simning diametri d topiladi:

0
L_ƒ I ^{2 QF =} 2 ·10⁴ · l

₌ 1,1· 500²

2 ·10⁴ ·1
= 14 sm²;

4 ·10⁵ l

W =

I<sub>0

=</sub> 4 ·10⁵ ·1 500
= 800 o‘ram;

d = 0,02
= 0,02

= 0,45mm(0,45mm).

Chulg‘amning ko‘ndalang kesimi:

Wd²

Q =

100

₌ 800· 0,45²

100
= 2 sm².

w

c
Q · Q =14·2=28 sm⁴ ko‘paytmasi orqali 1-jadvaldan H19


0
turdagi plastinani tanlaymiz. Oghiq yuzaning sathi Q =4,02sm².

Tanlangan plastina ughun a=1,9, b=1,2 sm.
8S

Yuklamadagi to‘g‘rilangan kughlanishni tekshirish ughun ghulg‘amning o‘rtagha uzunligi l_V, ghulg‘am qarshiligi R_V.

l_W = n (a + b) = 3,14(1,9 + 1,2) = 9,7 sm ,

_{R =} 2 ·W · l_W

^W 10 ⁴ d ²

₌ 2 · 800 · 9,7 _{= 6,50fi.}

10 ⁴ · 0,5²

Ikkita bo‘limli filtrdagi kughlanishning pasayishi:

U_ƒ = 2· R_W· l₀=2· 6,5· 0,5 = 6,5V.

Yuklamadagi kughlanish esa:

U_NO = U₀—U_ƒ = 40 — 6,5 = SS,5 V.

84

Adabiyotlar

1. 
   O. B. Aueegeeb, B. E. Imtaeb, A. Æ. Hmxmh. «hueetpotex- hmuegeme ygtpongtba». HoД. o6yen peДaeymen hpoø. A. ¢. Hm- xmha. M., «hhepromsДat», 1981r. − SS5 gtp.
   
2. 
   B. I. bmtdeob, B. W. He$ pob «hueetpohpoo6pasobateua- h,e ygtpongtba paДmosueetpohh,x gpeДgtb». MetoДmuegeme yea- sahme. M., 1996 r. Mogeobgemn rogyДapgtbehh,n mhgtmtyt pa- Дmotexhmea, sueetpohmea m abtomatmea.
   

S. Œ. C. ha6popmh. «Hpom,muehhae sueetpohmea». M., «B,g- mae meoua», 1982 r. − 495 gtp.

4. 
   A. W. Wbahob — ⎝#rahob. «hueetpotexhmuegeme ygtpongtba paДmogmgtem». M., «B,gmae meoua», 1984 r. − 280 gtp.
   
5. 
   B. W. He$ pob, B. I. bmtdeob. «Hpeo6pasobateuahae tex- hmea b paДmosueetpohmee». M., 1998 r. Mogeobgemn rogyДap- gtbehh,n mhgtmtyt paДmotexhmea, sueetpohmea m abtomatmea.
   
6. 
   u. H. bouepob, C. I. +epe6paeob, W. Ø.Ioueghmeob. Pag- uet sueetpohh,x ygtpongtb ha tpahsmgtopax. M., «hheprme». 19F8 r.−206 gtp.
   

F. Rusgha − o‘zbekgha politexnika lug‘ati (elektrotexnika va energetika), texnika f.dok., prof. A. ¥. Karimov tahriri ostida. T., 1990-yil. ToshDTU.

8. 
   B. I. bmtdeob. «Ngtouhmem btopmuhoro sueetpohmtahme pa- Дmosueetpohhon ahhapatyp,». M., 198F r. Mogeobgemn rogyДap- gtbehh,n mhgtmtyt paДmotexhmea, sueetpohmea m abtomatmea.
   
9. 
   «Nhterpauah,e mmepogxem, sapy6emhon 6,tobon bmДeo- ahhapatyp,». Chpabouhoe hogo6me. uaha Bmetopme. Cahet-He- tep6ypr. 1995r.−269 gtp.
   
10. 
    repmah Hpan6ep. S00 gxem mgtouhmeob hmtahme. Cepme: B homoy paДmoud6mteue. I¥BN: 5-9SF00-16-1. 2000 r. − 200g.
    
11. 
    C. M. Æheobgemn. Nmhyuagh,e mgtouhmem hmtahme teue- bmsopob, 2-e msДahme «Hayea m texhmea» Cepme: «Teuemagtep» I¥BN: 5-94S8F-166-F. 2005r. − S52g.
    
12. 
    B. Hepmmh. «Paguet b,hpemmteuae mgtouhmea hmtahme»
    

«PaДmo» myp. 10, 2004 r.
85

MYH¶APW+A

¥o‘zboshi S

Kirish 5

I bob. Elektr manba turlari

1. 
   Tanning tarkibi, mazmuni va elektr manbaning
   

tuzilish prinsipi 6

2. 
   O‘zgarmas kughlanish manbalari. To‘g‘rilagighning
   

turlari va tasnifi 9

1.S. Bitta yarim davrli to‘g‘rilagigh 1S

1. 
   Nol ghiqishli ikki yarim davrli bir
   

fazali to‘g‘rilagigh 16

2. 
   To‘g‘rilagighning aktiv-induktiv yuklamaga ishlashi 18
   
3. 
   Aktiv-sig‘im yuklamali to‘g‘rilagigh 21
   

1.F. Bir fazali ko‘priksimon to‘g‘rilagigh 24

1. 
   Kughlanishini oshiruvghi to‘g‘rilagighlar 2F
   
2. 
   ¥illiqlovghi filtrlar S1
   
3. 
   Kughlanishni siljituvghi qurilmalar va
   

boshqaruvghi to‘g‘rilagighlar S8

II bob. O³zgaruvghan va o³zgarmax tok o³zgartirgighlari

1. 
   O‘zgarmas tokni o‘zgaruvghan tokka
   

aylantiruvghi qurilma (invertor) 49

2. 
   Chastota o‘zgartirgighlar 55
   

2.S. O‘zgarmas tok o‘zgartirgighlari (konvertorlar) 5F

III bob. Kughlanixh xtabilizatorlari

1. 
   Parametrli o‘zgarmas kughlanish stibilizatorlari 61
   
2. 
   Kompensatsion stabilizatorlar 64
   

S.S. Impulsli manbalar 66

IV bob. Elektr manbalarni loyihalaxh va muhofazalaxhga doir maxalalar

1. 
   Þadiosistemalardagi elektr manbaning
   

struktura sxemasi FS

86

2. 
   Elektr manba qurilmalarini ixghamlashtirishdagi
   

asosiy yo‘nalishlar F5

4.S. Elektr manbani ortiqgha yuklamadan va qisqa

tutashuvdan muhofazalash F6

4.4. Ko‘priksimon ulangan to‘g‘rilagighni loyihalash F9

Adabiyotlar 85

8F

0‘quu adabiyoti

SHAVKAT AHMADJONOVICH MAVLONOV

MAISHIY XIXMAT MASHINALARI

VA JIHOXLARINI ELEKTR ENERGIYA BILAN TA³MINLOVCHI IKKILAMCHI ELEKTR ENRGIYA MANBALARI
Kasb–hunar Sollejlari ughun o‘quu qo‘llanma
Toshkent — «Yangi nashr» — 200F

Muharrir N. Koipov Texnik muharrir T. ¥mirnova

Musahhih T. Komilova Kompyutyerda sahifalovghi ¥h. Hasanov

Orginal maketdan bosishga ruhsat etildi 0S.09.200Fy. Bighimi 60×90¹/ .

16

Kegli 11,5. ¥ghoolBook garniturasi. ¥hartli bosma tabog‘i 5,5. Nashr tabog‘i 5,8. 2450 nusxada bosildi. Buyurtma ¹²S5.

Bahosi shartnoma asosida.

«Yangi nashr» MChJ nashriyoti, Toshkent, Jar-ariq 15/108.

«Polipaper» MChJ ⒶK bosmaxonasida bosildi.


88
Toshkent, J. Obidova ko‘ghasi, 160-uy.

www.ziyouz.com kutubxonasi