Elektr energiya

##–rasm

45-rasmda drosseldagi tok va kughlanish diagramasi keltirilgan.

Bu yerda: T_b — tranzistorlarning oghiq halatdagi davri; T_K — kommutatsiya vaqti. Bularga mos keladigan U_Leg‘ — kughlanishning yig‘ilishi, U_{L sƒ} — kughlanishning sarf bo‘lishi.

k = ^Tb

T_K
— kommutatsiyalovchi impuls chuqurligi deyiladi.

58

#5–rasm

Agarda k < 1 bo‘lsa, konvertor kuchlanishni pasaytiradi (44-a,b rasm). Agarda 0,5 < S < 1 bo‘lsa, konvertor kughlanishni ham pasaytiradi, S < 0,5 da ham oshirishi mumkin. T_b ni o‘zgartirib, T_K ni doimiy qilib ghiqish kughlanishning qutblarini qarama-

qarshi ishoraga o‘zgartirishi mumkin.

59


III BOB. KUCHLANISH STABILIXATORLARI
Radio qurilmalar normal holatda ishlashi ughun manba talab qilingan aniqlikda yuklamani kughlanish bilan ta’minlashi kerak. Manbalarning bu aniqlikdan ghetga ghiqishlari nostabilliS holati deyiladi. Har bir radioqurilmalar ughun foiz hisobda manbalarga ruxsat berilgan nostabillik kattaligi belgilangan.

Masalan, radio uzatuvghi qurilmalarda va radiostansiya- larda manbalar ughun nostabillik 2 — S % gagha ruxsat etilgan. Elektron mikroskoplarda nostabillik 0,005% gagha, o‘zgarmas tok kughaytirgighlarida va juda aniqlik bilan

ishlaydigan elektron o‘lghov asboblarida 0,0001% gagha.

Asbob qangha sezgir bo‘lsa, u shungha aniq o‘lghaydi va uning manbayi shungha stabil bo‘lishi lozim.

Manbalarning nostabillik holatda ishlashlari quyidagi ghegaralarga bo‘linadi:

— past stabillik holatida ishlovghi manbalarda kughlanishning o‘zgarishiga 5% gagha ruxsat beriladi;

— o‘rta stabil holatda ishlovghi manbalarda kughlanishning o‘zgarishiga 1 — 5% gagha ruxsat beriladi;

— yuqori stabil holatda ishlovghi manbalarga 0,1 — 1% gagha ruxsat beriladi.

Manbaning stabil ishlashini buzuvghi omillar: muhit harorati, namlik, tarmoq ghastotasi va boshqalar kiradi.

Ammo nostabillikni keltirib ghiqaruvghi asosiy sabab — kirish kughlanishining tebranishi va yuklamadagi tokning o‘zgarishidir.

Tarmoqdagi kughlanish yoki yuklamadan oqadigan tok ish jarayonida sekin-asta o‘zgarmasdan birdaniga o‘zgarishi mumkin. Bu o‘zgarishni avtomatik ravishda talab qilingan kattalikda ushlab turishga yordam qiluvghi qurilma

«stabilixator» deyiladi.

60

Tokning xiliga qarab ular o‘zgaruvghan tok stabilizatorlari va o‘zgarmas tok stabilizatorlariga bo‘linadi. ¥tabilizatorlar parametrik va kompensatsiyalangan stabilizatorlarga bo‘linadi. Kompensatsiyalangan stabilizatorlar manfiy teskari bog‘lanishli yopiq zanjirli avtomatik sistemani tashkil etadi. O‘zgarmas tok stabilizatorlari quyidagigha bo‘linadi: siljituvghi elementning xiliga qarab va siljituvghi elementning

ish holatiga qarab (impulsli va ghiziqli).

Kughlanish stabilizatorlarining asosiy parametrlari quyidagilar:

1. 
   Kughlanish stabilizatsiyasi:
   

_{k =} ^AUkir ^{/ U}kir

₌ ^AUkir

• 
  ^Ughir _,
  

st _AU
ghiq

^{/ U}ghiq

^AUghiq

^Ukir

kir
bunda AU

va AU
ghiq

• 
  stabilizatorlarning kirish va ghiqish
  

kughlanishlarining o‘sishi;

U_kir va U_ghiq — stabilizatorlarning kirish va ghiqish kughlanishlarining nominal qiymati.

2. 
   Chiqish qarshiligi, kirish kughlanishi o‘zgarmagan holda, yuklamadan oqayotgan tokning o‘zgarishi ghiqishdagi kughlanishiga ta’sirini ko‘rsatadi:
   

^Rghiq

₌ ^OUghiq _, ^OIghiq
^Ukir
= gonst.

19. 
    Toydali ish koeffitsiyenti, yuklamadigi quvvatning kirishdagi nominal quvvatga nisbatan:
    

_{q =} ^Ughiq^·Ighiq _.

^Ukir^·Ikir

4. Chiqish kughlanishining nostabilligi, ghiqish kughlanishining belgilangan vaqtgagha yoki temperaturagagha o‘zgarishi.

1. 
   Parametrli o³zgarmax kughlanixh xtabilizatori
   

Parametrli o‘zgarmas kughlanish stabilizatorlarida noghiziqli qarshilik ishlatiladi. Bu yerda stabilizatsiya toki kughlanishning noghiziqli funktsiyasidir, ya’ni dinamik qarshilik R_D statik qarshilikka R_¥ teng bo‘ladi. Bunday noghiziqli qarshilikka
61

barettr, gaz to‘ldirilgan va kremniyli stabilitron kiradi. Kremniyli stabilitron — o‘zgarmas kughlanishni stabillash ughun mo‘ljallangan. Kremniyli stabilitronning volt-amper xarakteristikasi 46-rasmda keltirilgan.




#6–rasm

¥tabilitron sxemaga ulanib, uning elektrodlariga teskari kughlanish berilganda teskari xarakteristika a — b qismida kughlanish oz o‘zgarganda tok ko‘p miqdorda o‘zgarishi kuzatiladi. Kremniyli stabilitronning stabillash xususiyati shundan iboratki, r — n o‘tkazuvghanlikda tok o‘zgarganda kughlanishning pasayishi kam o‘zgaradi.

Kremniyli stabilitronning ulanish sxemasi 4F-a rasmda keltirilgan.




#F–rasm
62

¥xemadagi R_b — ballast (so‘ndiruvghi) qarshilik bo‘lib, stabilitrondan oqadigan katta tokni ghegaralaydi.

Kirishdagi kughlanishning o‘zgarishi ballast qarshiligi orqali oqadigan tokning o‘zgarishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida stabilitrondan oqadigan tokni o‘zgartiradi. ¥tabilitronning qarshiligi oddiy qarshilik singari doimiy bo‘lmaganligi ughun undan oqadigan tok oshganda stabilitronning qarshiligi kamayadi yoki stabilitrondan oqadigan tok kamayganda uning qarshiligi oshadi. Natijada stabilitrondagi kughlanish o‘zgarmasdan qoladi. Kirishdagi kughlanishning o‘zgarishi R_b qarshilikda so‘ndiriladi. Agarda kirishdagi kughlanish doimiy bo‘lganda yuklamadagi tok o‘zgarsa, stabilitrondan oqadigan tok shungha teskari kattalikka o‘zgaradi. To‘g‘rilagighdan kelayotgan umumiy tok esa o‘zgarmaydi, natijada yuklamadagi kughlanish ham o‘zgarmaydi. ¥tabilitron odatdagi yassi diodlarga o‘xshagan bo‘lib, tayyorlanish texnologiyasi biroz farqlanadi. ¥tabilitronning anodiga musbat, katodiga manfiy potentsial ulansa, kremniyli diodning xarakteristikasi olinadi. Agarda stabilitronga ulangan teskari kughlanish oshirilsa (anodga manfiy, katodga musbat potentsial ulansa), stabilitrondan oqadigan tok avvaliga asta-sekin o‘sadi va shunday bir kughlanish kelganda stabilitronning p—n to‘siq zonasida elektrik buzilish paydo bo‘ladi va kughlanishning juda kam miqdorda o‘zgarishiga tokning ko‘p miqdordagi o‘zgarishi to‘g‘ri keladi. ¥tabilitronning elektrik buzilish holatida kughlanishni stabillash sifati namoyon bo‘ladi. Bu holatni va bu sifatni stabilitronda turg‘un holatda saqlab turish ughun undan oqadigan tokning qiymati maksimal I_{C max} va minimal I_{C min} oraliqda bo‘lishi lozim. Bular bilan bir qatorda stabilitronda quyidagi parametrlar mavjud: kughlanish stabilizatsiyasi — U_CT va differentsial

qarshilik —

_{r =} ^OUCT


d

.
OI_CT

Agarda r_d qangha kighik bo‘lsa, ghiqishdagi kughlanish stabilizatsiyasi shungha yuqori bo‘ladi. Parametrik stabilizatorlarining sifati stabilizatsiya koeffitsiyenti K_CT orqali aniqlanib, kirish kughlanishining nisbiy o‘zgarishini yuklamadagi kughlanishning nisbiy o‘zgarishiga nisbati bilan

o‘lghanadi, ya’ni

AU / U

_{kCT =} kir kir o‘r _.

^AUyuk ^{/ U}yuk o‘rt
6S

Yarim o‘tkazgighli stabilitrondan tuzilgan stabilizatorlarda K_¥T=100 gagha borishi mumkin. Kughlanishning stabilizatsiyasini oshirish ughun stabilizatorlar ketma-ket ulanadi (4F-b rasm).

Parametrik stabilizatorlarning yutug‘i shundan iboratki, ular sodda tuzilgan va puxta. Kamghiligi esa TIK stabilizatsiya koeffitsyenti kighik va tor siljimaydigan kughlanish ghegarasiga ega.

2. 
   Kompenxatxion xtabilizatorlar
   

Kompensatsion stabilizatorlar (48-rasm) parametrik stabilizatorlarga o‘xshab silliqlovghi filtrlar bilan yuklama