Д. Т. Абдукаримов

Цитоплазматик эркак пуштсизликдан фойдаланиш
(ЦЭП). Қанд 
лавлагининг маҳсулдорлигини янада оширишнинг самарали усулларидан бири 
цитоплазматик эркак пуштсизлигини қўлланилишидир. Чунки бу усул диплоид, 
триплоид ва тетраплоид наслларининг дурагай гетерозис кўчини кескин 
кўтарилишига олиб келади. Тетраплоидлар билан чатиштириш учун диплоид 
асосида ҳосил қилинган пуштсиз ўсимликлардан фойдаланилади. Ота – она 
шакллари сифатида бир майсали ўсимликлардан фойдаланиш юқори даражали 
бир майсали триплоид дурагайларини ҳосил қилиш мумкин. Яхши 
текширилган пуштсиз кўп майсали шаклларни бир майсали ўсимликлар билан 
тўйинтирувчи чатиштириш ўтказилганда, учинчи пуштида тўлиқ бир майсали 
ва 100% пуштсизликка эришиш мумкин.

---

168 
1965 йилда Швецияда Монохилл номли триплоид дурагайи илк бор 
пуштсизлик асосида яратилади ва Ғарбий Европа мамлакатларида 1,5 млн 
гектар майдонгача экилиб тарқалади.
Монохилл 
шаклдаги 
дурагайлар 
кенг 
экологик 
пластиклиги 
(мослашувчанлиги), турли хил тупроқ – иқлим шароитида турғун юқори 
ҳосилдорлиги билан ажралиб туради. Бу схема асосида Ғарбий Европа 
мамлакатларида лавлагининг полиплоид дурагайлари яратилиб, ишлаб 
чиқаришга кенг тарқалган.
Махсус белгиларга қараб танлаш ўтказиш.
Лавлагининг махсус белгиларига қуйидагилар киради: 
– бир майсалилик 
– технологик сифатлари 
– касалликларга чидамлилик 
– гул ҳосил қилмасликка (олифталикка) чидамлилик 
– экишга яроқлилик сифатларини юқори бўлишлиги.
Бир майсалилик.
Қўл меҳнатисиз лавлаги экинини экиб ўстириш ҳамма 
нав ва дурагайларга бир майсалилик хусусиятини киритишни тақозо этди. Бир 
майсали қанд лавлагини яратишда бошланғич материал сифатида табиий 
мутантлардан фойдаланилган. 
1934 йилда Бутун Россия қанд лавлаги ва қанд илмий тадқиқот 
институтида лавлагининг 22 минг тубидан фақат 109 тасида 10 дан 90 % гача 
бир майсалилик ўсимликлар танлаб олинган, ва селекция жараѐни натижасида 
1956 йилда биринчи бир майсали Белоцерсковая одноносемянная нави 
яратилиб районлаштирилган, яъни бунинг учун яна 20 йил машаққатли иш 
талаб қилинган. Маҳсулдорликни ошириш “Олифта” гуллашни камайтириш, 
бир майсали лавлагини сифатини яхшилаш селекция жараѐнига янги бир 
майсали шаклларни (табиий ѐки сўнъий мутагенез натижасида ҳосил қилинган), 
жалб этиш, кўп майсали лавлаги билан бир майсалини, ҳашаки лавлаги билан 
қанд лавлагини чатиштириб – беккросс қўллаш, бир майсали ѐввойи турлар 
билан узоқ шаклларни дурагайлашни (B. lоmatogona ва бошқалар), юқори 
комбинацион қобилиятли линияларни ҳосил қилиш орқали амалга оширилади.