Д. Т. Абдукаримов

Селекция усуллари. Дурагайлаш. 
Бошланғич материал тайѐрлаш мақсадида 
селекциянинг дастлабки йилларида навлараро дурагайлаш кенг қўлланилиб келган. 
Бунинг учун асосан ижобий белги ва хусусиятларга эга бўлган экологик географик 
ўзоқликда жойлашган навлардан фойдаланиш яхши натижа берган. 
Қанд лавлаги ўсимлигида бошқа экинларга (маккажўхори, буғдой, арпа, картошка) 
нисбатан генетик фарқланиш кам бўлганлиги учун генетик базасини кенгайтириш 
(бойитиш) мақсадида бошланғич материал сифатида ўнга яқин бўлган лавлагининг 
маданий хиллари ва ѐввойи турларидан фойдаланиш мақсадга мувофикдир. 
Генли ва хромосом мутациялар.
Бир майсали ва касалликларга чидамли қанд 
лавлаги ва ҳашаки лавлаги навларини яратиш мақсадида бошланғич материал 
тайѐрлашда физикавий ва кимѐвий мутагенез усули кенг қўлланилмоқда.
 
Геном мутациялар: 
тетраплоид ўсимликларни ҳосил қилишнинг энг кўп 
тарқалган усули. Бунинг учун диплоид ўсимлик ўсиш нуқтасига колхициннинг 0,1 – 0,2 
% ли сувдаги эритмаси билан 10 – 15 кун давомида таъсир этилади. Агар кучлироқ 
эритма (0,5 – 1,0 %) бўлса бу муддат қисқаради ва тетраплоид ҳосил қилиш жараѐни 
осонлашади. Лавлагининг бир неча авлодида цитологик текширишлар асосида ҳамда 
хўжалик белги ва хусусиятлар (маҳсулдорлик, чанг доначаларининг йириклиги ва бир 
текислиги, уруғнинг экишга яроқли сифатлари ва бошқа)га қараб танлаш ўтказилади.
Экспериментал усул 
билан ҳосил қилинган полиплоидларнинг экишга яроқлилик 
сифатлари паст, фертиллиги анча пасайган ва кучсизланган бўлади. Тетраплоидларнинг 
ижобий хусусиятлари – илдиз мевасининг яхши шаклли, биринчи йил гул ҳосил 
қилмасликка (олифта гуллашга) чидамлилиги, илдиз мевасида кул моддаларининг 
камайиши, церкоспорозга ўта чидамлилиги ва бошқалар. 
Колхицин ѐрдамида ҳосил қилинган тетраплоидларда мавжуд бўлган 
камчиликларни бартараф этиш мақсадида И.И.Литвененко, А.М.Соловьев, 
А.М.Юсупов ва бошқа муаллифлар редукцияланмаган
 
гаметалардан мейотик 
полиплоидлардан фойдаланишни тавсия этадилар. 

---

165 
Фертиллик асосида мейотик тетраплоидларни ҳосил қилишни энг қулай самарали 
усули триплоид ўсимликларни ўзаро ва триплоидларни тетраплоидлар билан 
чатиштиришдир. Натижада тетраплоидлар миқдори 16 – 45,9% гача етади. 
Мейотик тетраплоидлар биринчи бўғиндан бошлаб юқори маҳсулдор, урулғлик 
сифати яхши хусусиятларига эга бўлиб, уларда селекция ишлари анча осон ўтказилади.