Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

Ustodning xislatlari.
— M. Gorkiy vafotining bir yilligi munosabati bilan yozilgan 
mazkur maqola «Qizil O‘zbekiston» gazetasining 1937 yil 18 iyun sonida bosilgan. 
Maqolada muallifga 30-yillar ideologiyasining sezilarli ta’siri borday, Cho‘lpon ham 
maddohlar safiga qo‘shilganday ko‘rinadi. Biroq, shuni esda tutish lozimki, bu maqola 
Cho‘lponning matbuotdagi so‘nggi chiqishidir, uni yozayotgan payt shoir hayoti qil 
ustida edi. 
 
 

---

475 
SONUÇ 
Ceditçilik; on dokuzuncu yüzyılın başlarında Rusya Müslümanları arasında ortaya 
çıkmış ve on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında da Türkistan’a yayılmış dil, eğitim-
öğretim ve din ile ilgili alanlarda yenileşme hareketi olarak başlayan ilk Türk aydınlanma 
hareketidir. 
Türkistan’da ceditçilik hareketinin yayılmasında Gaspıralı İsmail, Mahmud Hoca 
Behbudî, Abdulla Avlanî, Münevver Kâri, Sıddıki Aczî, Abdurrauf Fıtrat, Abdulla 
Kadiri, Hamza Hakimzâde Niyazi, Nazime Hanım, Tevella ve Hacı Muin gibi isimlerin 
büyük katkıları olmuştur. Bu isimler dönemin dergi ve gazetelerinde ceditçilik hakkında 
yazılar yazarak halkı aydınlatmaya çalışmışlardır. Yazdıkları yazılarda eğitimin önemine 
ve gerekliliğine vurgu yapmışlardır. Bu isimler gazeteci olmanın yanı sıra tiyatro yazarı, 
tiyatro oyuncusu, şair ve eğitimci gibi faklı kimliklere sahiptirler. Bu yönleriyle bizim 
Tanzimatçılara benzemektedirler. Türkistan ceditçileri yeni usulde okulların açılması için 
de ciddi girişimlerde bulunmuşlardır.
Türkistan’da matbaa 19. yüzyılın 60’lı yıllarında ortaya çıkmıştır. 1880’lerde 
Türkistan’da 5 adet matbaa olduğu bilinmektedir (Marufjon, 2013: 65). Türkistan’ın Rus 
Bolşeviklerin eline geçmesiyle beraber matbuatta da değişiklikler yaşanmaya başlamış ve 
Bolşevikler tarafından kendi çıkarlarına hizmet eden bir Bolşevik basını oluşturmuşlardır. 
Oluşturulan Bolşevik basını halka milli bir basın olarak gösterilmeye çalışılsa da aslında 
milli ruha düşman bir basın olmuştur. O dönemde Türkistan’da çıkarılmakta gazetelere 
bakıldığında insanları dil yönünden Ruslaştırmaya çalışma açıkça görülmektedir. 
Gazetenin içerisinde yer alan makalelere ve çeşitli yazıların içeriğine bakıldığında ise 
insanları kendi yanlarına çekme ve kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirmeye yönelik 
çokta gerçeği yansıtmayan yazılar olduğu görülmektedir. Ceditçiler tarafından çıkarılan 
dergi ve gazetelerde yer alan yazılar ise halkı aydınlatmak, uyandırmak ve onları eğitmek 
amaçlı yazılan yazılardır. Bu dönemde çok sayıda dergi ve gazetenin çıktığı 
bilinmektedir. Bunun en önemli sebebi, ceditçiler tarafından çıkarılan gazete ve dergilerin 
her seferinde türlü gerekçelerle kapatılması, ceditçilerin amaçlarından vazgeçmeyerek 
kapatılan dergi ve gazetelerin yerine yenilerini çıkarmaya devam etmeleridir.
Çolpan, küçük yaştan itibaren iyi bir eğitim alarak yetişmiştir. Aldığı eğitim 
sayesinde Arapça, Farsça, Rusça, İngilizce ve Osmanlıcaya hâkimdir. Rus ve Batı 

---

476 
klasikleri ile birlikte Doğu ve Batı kültürlerini öğrenmiş, dünya edebiyatıyla tanışmıştır. 
Osmanlıca bilgisi sayesinde ise yenileşme devri Türk edebiyatçılarını da tanımıştır. 
Çolpan “Kalender”, “Mirzakalender”, “Andicanlı” ve “Çolpan” mahlaslarını kullanarak 
eser vermeye başlamıştır (Niyatov, 1992: 5). Çolpan’ın ilk eserleri “Sada-i Türkistan”, 
“Sada-i Fergana” ve “Türkistan” gibi gazetelerde neşredilmiştir (Yaman, 2015: 27). 1914 
yılında Sada-i Türkistan gazetesinde çıkan “Edebiyat Nedir?” adlı makalesi ile dikkatleri 
üzerine çekmiştir. Çolpan’ın yazdığı şiirler tanınmasında önemli bir rol oynamıştır. Çok 
iyi bir şair olan Çolpan, aynı zamanda çok iyi bir nasirdir. Çolpan’ın kaleme aldığı şiirler, 
hikâyeler, tiyatro oyunları ve köşe yazıları hep aynı amaçla, halkı uyandırmak ve 
bilinçlendirmek için yazılmıştır.
Çalışmada incelenen köşe yazıları konularına göre; edebi ve eleştirel köşe yazıları, 
tiyatro eserleri ve tiyatroculuğa dair köşe yazıları, edebi şahsiyetler ile ilgili köşe yazıları, 
matbuata dair köşe yazıları, Türkistan’daki sosyal olaylara dair köşe yazıları ve siyasi 
konulara dair köşe yazılar olmak üzere altı başlık altında, yayımlanma tarihlerine göre ele 
alınmıştır. Çolpan’ın 72 köşe yazısından 16’sı edebi ve eleştirel, 21’i tiyatro eserleri ve 
tiyatroculuk, 13’ü edebi şahsiyetler, 4’ü matbuat, 13’ü Türkistan’daki sosyal olaylar ve 
5’i de siyasi konulara ile ilgili köşe yazılarıdır. Çolpan’ın her konuda yazı kaleme alması 
onun çok yönlü kişiliğinin bir göstergesidir.
Çolpan, edebi ve eleştirel köşe yazılarında; edebiyatın toplum için çok önemli 
olduğuna vurgu yapmıştır. Edebiyatın geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması için yapılması 
gerekenler hakkında tavsiyeler vermiştir. Çolpan kaleme aldığı bir yazısında ise bazı 
edebiyatçıların bilinçli bir şekilde görmezden gelindiğinden bahsetmiş ve bu konuda 
eleştirilerde bulunmuştur. 
Çolpan’ın bir yazar ve şair olmasının yanında çok iyi bir tiyatro eleştirmeni olduğu 
bu konuda çok sayıda yazı kalem almasından anlaşılmaktadır. Çolpan, tiyatro eserleri ve 
tiyatroculuk ile ilgili kaleme aldığı köşe yazılarında; Özbek tiyatroculuğunun geldiği 
nokta hakkında bilgiler verir, Özbek tiyatroculuğunun eksikliklerine vurgular yapar ve bu 
eksikliklerin giderilmesi için çeşitli çözümler sunar. Moskova, Taşkent ve diğer 
şehirlerde oynanan oyunları tam bir eleştirmen gözüyle takip eder ve oyuncuların 
sergiledikleri performansları değerlendirerek eksik yönlerini eleştirir, başarılı yönlerini 

---

477 
ise takdir eder. Çolpan ayrıca tiyatro oyunlarında yer alan dekorlar, oyunların kostümleri 
ve makyajları hakkında da bilgiler verir, eleştiriler yapar.
Çolpan’ın edebi şahsiyetler ile ilgili olarak kaleme aldığı köşe yazıları; Tevfik 
Fikret, Yoldaş Mevlevî, İbrahim Devran, Rıza Tevfik Bey, Rabindranath Tagore, Gulam 
Isamov, Mei Lanfang, Halime Nasir, Lütfulla Narzullayev, Maksim Gorki, Üveysi, 
Metyakub Harratov ve oğlu Metyusuf Harratov hakkındadır. Çolpan bu yazılarla bu 
şahsiyetleri Türkistan halkına tanıtmayı amaçlamıştır. Bu isimlerin dünya görüşleri, edebi 
ve sanatsal faaliyetleri ile ilgili bilgiler vermektedir.
Çolpan’ın matbuata dair kaleme aldığı 4 yazısı eleştiri ağırlıklı yazılardır. Çolpan 
bu yazılarda, yayımlanan gazetelerde dilin yanlış kullanılmasını eleştirir. Çolpan 
matbuatın gazete ve günlük kısmının ciddi bir ilerleme kaydettiğinden bahseder ve 
bununla birlikte matbuattaki en büyük eksikliğin ise haftalık ve aylık matbuatta olduğunu 
yazar. Daha önce haftalık ve aylık olarak çıkarılmak üzere bazı dergi ve gazete 
girişimlerinde bulunulduğundan bahseden Çolpan bu mecmuaların da bir iki sayıyı 
geçememelerinden bahseder. Haftalık ve aylık mecmuaların tekrar çıkarılması için bazı 
çalışmalar olduğuna ancak maddi yetersizlikten dolayı bu çalışmaların yarım kaldığına 
değinir.
Çolpan, Türkistan’daki sosyal olaylar ile ilgili olarak kaleme aldığı yazılarda; 
Andican’da açılacak olan yeni bir banka hakkında bilgi verir. Türkistan’daki tarım 
faaliyetlerinden ve demiryolunun kullanımı ve sağladığı imkânlar hakkında bilgiler 
aktarır. Bunun dışında öğrencilere maddi destek sağlamak amacıyla kurulan “Kömek” 
[Yardım] kuruluşu ve bu kuruluşun yapmış olduğu faaliyetler hakkında bilgiler verir.
Çolpan’ın siyasi konular üzerine kaleme aldığı köşe yazılarından bir tanesinde; 
muhtariyetin ilan edilmesi sonucunda bazı dostlarının ona tebrik mesajları 
gönderdiğinden bazı dostlarının ise tebrik mesajıyla birlikte bir takım endişelerini de 
yazdığından bahseder. Diğer bir yazıda son bir iki yıl içerisinde en çok önem verilen şeyin 
iktisat ve maliye işleri olduğunu anlatan Çolpan; “Yeni iktisat siyaseti adı ile harekete 
geçirilen ve memleketi harabelikten kurtarmak amacıyla takınılan bu siyaset çok güçlü 
gayret ve dayanıklılık ile uygulandı. Bu yolda dostun ve düşmanın hiçbir lafına, sözüne 
bakılmadı. Sonuçta memleketin günden güne düzelip, olgunlaşıp gideceğini göreceğiz” 
demektedir. Çolpan başka bir yazısında Türkistan’da ezenler ve ezilenler olduğunu, 

---

478 
uygulanacak siyasetle bu ezenler ve ezilenlerin ayrılması gerektiğini yazar. Çolpan’ın 
diğer bir yazısında ise, Özbekistan Sovyet Halk Cumhuriyetinin İkinci Kurultayına 
katılamadığı için bir mektup yazmış ve heyetin bu mektubu kurultaya ulaştırmasını rica 
etmiştir. Mektubun içeriğinde ise Çolpan, şairlik ve gençlik meyilleri ile bazı “hatalar” 
yaptığını, Moskova’da okuduğu dönemde hatalarını anladığını söylemektedir. Çolpan’ın 
“hatalar” olarak söz ettiği şeyler ise milliyetçilik ve vatanseverlik ruhuyla şiirler yazması, 
bazı yerlerde bu konuda konuşmalar yapmasıdır. Çolpan’ın yazdığı bu mektup onun 
görüşlerinin ve sanatının rejimin etkisiyle nasıl evirildiğini açıkça göstermektedir. 
Çolpan’ın köşe yazılarına bakıldığında 1914-1937 yılları arasındaki matbuatla 
alakalı bilgi edinmek mümkündür. Bu dönemin gazete ve dergilerinde siyasi, edebi, 
sanatsal, tarihi ve sosyal olmak üzere muhtelif konularda yazıların yazıldığı 
anlaşılmaktadır. Sovyetler Birliği dönemine kadar ki devre de Özbek matbuatında çıkan 
yazıların daha özgürce kaleme alındığı, Sovyetler Birliği döneminde ise hissedilir 
derecede kısıtlamaların getirildiği görülmektedir. 
Çolpan kaleme aldığı yazılarda halka hitap eden sade ve anlaşır bir dil kullanmıştır. 
Cedit Hareketinden fazlasıyla etkilenen Çolpan’ın yazılarında bu hareketin etkileri 
oldukça fazla hissedilmektedir. Çolpan yazılarında eski adetleri, gelenek ve görenekleri 
eleştirmiş, bunların insanları ilerlemekten alıkoyduğunu yazmıştır. Eğitime ve eğitimin 
önemine vurgu yapmış; cahil bir halk ile toplumsal kalkınmanın asla başarılamayacağının 
altını çizmiştir.
Çolpan, 1914 yılından başlayarak yayımlanan yazılarında düşüncelerini özgürce 
dile getirse de ilerleyen yıllarda bu durum değişiklik göstermiştir. Daha sonraları rejimin 
baskısıyla yazılar kaleme almaya başlayan Çolpan, bir konuşmasında ilk yıllarda 
milliyetçi düşünce ile yazdığı yazıların cahillikle yazıldığını ifade etmek zorunda 
kalmıştır. Çolpan’ın bu cümleyi sarf ederken samimi olmadığı, içinde bulunduğu 
dönemin baskıcı tavrı altında söylediği onun eserlerini okuyan herkes tarafından 
rahatlıkla anlaşılabilmektedir. Ceditçi bir aydın olarak yenileşme ve bağımsızlık için 
mücadele etmiş bu milliyetçi kişi, dönemin siyasi şartlarına yenik düşmüştür.