|
ЛІТЕРАТУРА
1. Первая Всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. ХІІІ. Екатеринославская губерния. – СПб., 1904. – 310 с.
mgr Katarzyna Stukus,
Uniwersytet Rzeszowski, Instytut Historii.
dr hab prof. UR. Andrzej Bonusiak
ZARYS SYTUACJI KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO I POLSKIEGO DUCHOWIEŃSTWA NA WILEŃSZCZYŹNIE W LATACH 1939-1945
W chwili wybuchu II wojny światowej bardzo silna była pozycja Kościoła katolickiego na Litwie. Katolicy stanowili bowiem na tych terenach ponad 80% ogółu mieszkańców. Warto zaznaczyć, że kiedy na mocy traktatu podpisanego 10 października 1939 roku Wilno i część Wileńszczyzny przekazano Litwinom, na terenie tym znajdowało się 118 parafii, w tym 37 w samym tylko Wilnie [2, s. 10]. W roku 1940 ok. 1 mln osób skupionych było w organizacjach i ruchach katolickich. W tym czasie działało na Litwie 6 męskich zakonów i zgromadzeń, skupiających 434 zakonników i dysponujących 27 klasztorami oraz 8 zakonów i zgromadzeń żeńskich z 629 siostrami i 76 klasztorami [4, s. 21].
Sowieci przejmując władzę na Litwie za główny cel postawili sobie całkowite wyeliminowanie życia religijnego na tym obszarze. Dążyli oni bowiem do stworzenia społeczeństwa ateistycznego, którym znacznie łatwiej było manipulować [1, s. 73]. Parę dni po przejęciu władzy Sowieci ogłosili rozdział Kościoła od państwa, co znacznie ograniczyło życie religijne. Kościół został pozbawiony niemal całego mienia, zarówno nieruchomości ziemskich, jak również wszelkich oszczędności na kontach bankowych. Znacjonalizowano klasztory, większe plebanie, domy parafialne oraz budynki kurii biskupich, nie zapewniając ich właścicielom żadnych lokali zastępczych. Dodatkowo ze szkół usunięto lekcje religii, a z miejsc publicznych religijne symbole [4, s. 24].
Jednocześnie rozpoczęły się represje i szykany wymierzone w stronę katolickiego duchowieństwa. Aktywność sowieckich władz bezpieczeństwa nasilała się szczególnie w okresie dorocznych świąt katolickich, takich jak m.in. Wszystkich Świętych, Boże Narodzenie i Wielkanoc. Lokalne władze administracyjne otrzymywały wtedy nakaz wzmożonej czujności i nadzoru duchowieństwa. Zdarzało się, że nabożeństwa kontrolowane były przez milicjantów ubranych w cywilne stroje, którzy z uwagą wysłuchiwali kazań i pouczeń wygłaszanych przez duchownych do zgromadzonych wiernych. W dniu 29 listopada 1940 roku Komisarz Spraw Wewnętrznych Litwy wydał rozporządzenie, w którym nakazał w szczególny sposób obserwować księży chodzących po kolędzie w okresie Świąt Bożego Narodzenia. Mimo, iż na mocy dekretu z dnia 11 października 1940 wydanego przez Radę Najwyższą Litewskiej SRR zniesiono wszystkie święta religijne, to władze komunistyczne zdawały sobie sprawę z tego jak słaba była ich pozycja w katolickim kraju, więc godziły się na pewne ustępstwa [4, s. 25].
Pierwszy etap prześladowań przez władze sowieckie zakończył się w momencie ataku hitlerowskich Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 roku. Stagnacja nie trwała jednak długo, bowiem nowe władze szybko postanowiły zaprowadzić swoje porządki. Systematycznie malał w tym czasie stan liczebny duchowieństwa, zwłaszcza polskiego pochodzenia. Dnia 3 marca 1942 roku aresztowano niemal wszystkich profesorów i alumnów Wileńskiego Seminarium Duchownego. Część z nich wywieziono na roboty przymusowe do Rzeszy, natomiast pozostałych umieszczono w obozach i więzieniach, w których przebywali do 16 lipca 1944 roku [1, s. 73]. Musieli oni tam ciężko pracować fizycznie, niejednokrotnie poniżani i upokarzani przez nadzorców. Do więzienia trafiali nie tylko członkowie zakonów męskich, więziono bowiem także zakonnice. Pod klasztory podjeżdżały ciężarówki, zabierając wszystkie siostry, a ich mienie przekazano w ręce władzy litewskiej. Według niepełnej dokumentacji więziennej, znajdującej się w Archiwum Litwy w Wilnie, w więzieniu na Łukiszkach przebywało ok. 175 sióstr zakonnych [5, s. 20]. W tym czasie aresztowany został metropolita Archidiecezji Wileńskiej arcybiskup Romuald Jałbrzykowski. Niemcy chcąc odciąć mu kontakt z wiernymi, wywieźli go do Mariampola. Natomiast w lipcu 1944 roku, gdy władza tych terenach wróciła w radzieckie ręce, powrócił z aresztu, obejmując ponownie władzę w archidiecezji.
Przez pierwsze miesiące po wyzwoleniu Wileńszczyzny przez Armię Czerwoną, władze sowieckie nie ingerowały w życie religijne mieszkańców. Funkcjonowały męskie i żeńskie zakony, otwarte były wszystkie kościoły, do których powracali z niemieckich więzień duchowni [1, s. 75]. W październiku 1944 roku wznowiło swoją działalność Wileńskie Seminarium Duchowne, zamknięte przez Niemców w 1942 r. Nie funkcjonowało ono jednak długo, gdyż już 20 lutego 1945 roku władze litewskie kazały je zamknąć, nakazując klerykom przenieść się na dalsze nauki do Kowna, gdzie działało Kowieńskie Seminarium Duchowne. W celu uniknięcia całkowitej likwidacji uczelni abp Jałbrzykowski nakazał przenieść ją do tej części Archidiecezji Wileńskiej, która znajdowała się w granicach państwa polskiego, do Białegostoku. Tam 8 maja 1945 roku wznowiło prace Seminarium wraz z Wydziałem Teologicznym Uniwersytetu Stefana Batorego [1]. Akcję likwidacji seminarium poprzedziła fali represji wymierzona w polskie duchowieństwie w Wilnie. Na przełomie stycznia i lutego 1945 roku zrealizowana została zatwierdzona przez szefa NKGB ZSRR Mierkułowa operacja, która miała na celu zatrzymanie najbardziej aktywnych uczestników polskiego podziemia i jego inspiratorów wywodzących się z duchowieństwa. Poddano wówczas rewizji Kurię Arcybiskupią, podczas której ponownie aresztowany został abp Jałbrzykowski. Oskarżono go m.in. o sprzyjanie antyradzieckiej działalności polskiego podziemia. Zarzucono mu także działania sprzeczne z podpisaną we wrześniu 1944 roku umową między rządami Litwy i Polski w sprawie ewakuacji polskiej ludności. Zdaniem władz metropolita sprzeciwiał się repatriacji księży. W rzeczywistości abp R. Jałbrzykowski zachęcał księży do pozostania w swych parafiach, namawiając do wyjazdu jedynie młodych kapłanów, którym groziło największe niebezpieczeństwo prześladowania ze strony okupanta [3, s. 8]. Osadzonego w więzieniu metropolitę wypuszczono po miesiącu i nakazano mu opuścić ZSRR w ciągu 10 dni. W połowie lipca 1945 roku abp Jałbrzykowski przeniósł się do Białegostoku, skąd zarządzał tą częścią Archidiecezji Wileńskiej, która pozostawała w polskich granicach [1, s. 75].
Działania wymierzone w metropolitę wileńskiego były celowym zabiegiem władzy radzieckiej. Jej zdaniem bowiem obecność kapłana na tych terenach sprzyjała zachowaniu polskości w tej części diecezji. Na jego miejsce wybrano ks. Mieczysława Reinysa, która podobnie jak jego poprzednik pragnął być biskupem wszystkich wiernych, niezależnie od narodowości. W związku z tym odmówił współpracy z NKWD, co w konsekwencji doprowadziło do jego aresztowania i zesłania w głąb ZSRR. Trudne położenie polskiego duchowieństwa na Wileńszczyźnie sprawiło, że wielu kapłanów z obawy przed represjami opuściło Litwę. Kilku jednak pozostało w swych parafiach, gdzie mimo wojny kontynuowali posługę kapłańską. Tak było w przypadku księdza prałata Józefa Obrembskiego, którego wojna „zastała” w Turgielach. Mimo strachu przed wywiezieniem zdecydował się pozostać na Litwie, dając tym swym parafianom przykład ogromnej odwagi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
