Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

Экстразоналы өсимликлер. Бул экстразонал өсимликлерге тийкарғы зонадан айырмашылықлы болып, атаўларда, көл дөгерегинде пайда болған өсимликлер дүньясы экстра зоналы өсимликлер деп аталады.
Интрозоналлы өсимликлер. Бул зонада өсимликлер тийкарынан аз майдандағы шорлы жерлерде, таў жынысларының шығып қалған жеринде, жер асты суўының жақын жерлерде, пайда болған өсимликлер киреди.
Аэрозоналлық өсимликлер. Табийий өсимликлер болып, өз алдына айрықша зона пайда етпейди. Мәселен: қумлы жерлерде өз алдына өсип турған өсимликлер (Нөкис қаласының арқа тәрепиндеги қумлы жерлерде өсип турған сексеўил ҳ,т,б путалы ағашлар өсимликлер) азонал өсимликлер Н.К.Почоский (1915 ж) тәрепинен көрсетилген.
Презентация: Экстразоналлык, интрозоналлык, азоналлык бөлиниўи, экологиялық шәраяты, флора фаунасының ѳзгерислери кѳрсетиледи.
Әдебиятлар; 1,2,3,6,4
5 – лекция. Ѳзбекистан шәраятында вертикал зоналлық
Аннотация: Ѳзбекистанның қурғақшылық, таў алды, бәлентликлер, таўлар ҳ.т.б вертикал зоналарға бөлиниўи, олардың экологиялық өзгерислери үйрениледи.
Ѳзбекистанның қурғақшылық зонасынан көтерилген бийик таў қырлары бойлап өз алдына өсимлик ҳәм ҳайўанат дүньясын пайда етеди. Орайлық Азияда Өзбекистан таўлары бәлентликлеринде тарийхый фауналар сақланып, таў тиришилиги, түрли тәбийий қубылыслар пайда болған.
Таў қырларына, ойлы, балентли, қыя кеңликлеринде ҳәр қыйлы өсимликлер, тоғайлар сақланған. Бул таў зоналарындағы экологиялық жағдайға байланыслы ҳәр қыйлы киши майданда түрли тиришиликлер пайда болып ол сол жердиң климат шәреятына байланыслы өсип раўажланады.
Көпшилик майда азықланыўшы ҳәм алыстан ушып келген қуслар өзине, тән Өзбекистан таўларында жайласады, айрым таў қырларында таў ҳайўанлары жүдә сийрек ушырасады ямаса жоқтың қасында болып өзине тән фауна ҳәм флорасы раўажландырады. Усының менен бир қатарда таў басындағы үлкен тегислик жерлер пайда болып ондағы тиришилик басқа әлем менен парықланып өз алдына тиришилик дүньясын пайда етеди. Таў тәбиятына байланыслы вертикал пояс пайда болады ямаса қурғақшылықтағы горизонтал поясқа уқсап раўажланған. Таў алды аймағында ҳәр қыйлы шөплер дүньясы пәскелтек ағашлар маканына келип, далалар бағлар зонасына түсип, мәдений өсимликлер дүньясын пайда етеди.
Таўға көтерилиў менен ҳаўаның салқынласыўы, жаўын шашынның, көбейиўине байланыслы таўдың жоқары пояслары пайда етеди. Тяншан таўы жоқары шегарасы 2800-3000 м ал төменги шегарасы 3000-4000 м қурайды.
Жоқары таў поясы киши экосистеманы қурайды. Таўлы ағашлар ҳәм паскелтек өсимликлер зонасында арша тоғайлары тарқалған. Бул таўлы районларда зоналлығы таў қырлары бойлап пайда болып, дәрья жағаларында тоғайлықлар зонасына ийе. Таўдағы дәрья бойларында тоғайлар раўажланып, оларда тереклер, шийелер көп ушырасады.
Таў бәлентликлеринде өзине тән тәбиятқа ийе болып, бул жерлерде кислородтың жетиспеўшилиги, ҳаўаның салқын болыўы гүзетиледи. Соның менен бир қатарда көп күн радиациясы, жоқары басымлы ультрафиолет күн нуры менен тәмийинленген.
Ең өзгешеликлериниң бири температура режими болып есапланады. Бул климат жағдайына байланыслы көп жыллық шөплер раўажланған (альпий отлақлы жерлер) ямаса пәскелтек шөплер менен көп тәмийинленген. Әсиресе горечевка, примула, крокус, х.т.б өсимликлер өседи.
Таў бәлентликлерине өзине тән ҳайўанатлар дүньясына ийе. Аз санлы ҳайўанатлар дүньясы болсада эфиротермин ҳайўанатлар көп ушырасады. Көпшилик ҳайўанатлар коңыр жүнли болып, ультрафилот жақтылықтан қорғайды ҳәм күн ыссылығын жақсы қабыллаў имканиятына ийе. Күшли самал болыўы нәтийжесинде қанатсыз жәнликлер жақсы раўажланған. Бул жағдайда бейимлесиўине қарамастан гүзде таўдың төменги зонасына түсип тиришилигин сақлайды. Усының менен бир қатарда таўдағы үнгирге келип, ол жер жыллы болыўына байланыслы өз тиришилигин даўам етеди.