Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

Призентация: Тайга тоғайлықлары, түрлери фауна-флора, ҳалқының раўажланыўы, топырақ, климаты бойынша мағлыўматлар көрсетиледи.
8-лекция. Қурғақшылық биома типи
Аннотация: Қурғақшылық регионлардың географиялық жайласыўы, климаты, топырағы, өсимликлер ҳәм ҳайўанатлар дүньясы, экологиясы үйрениледи.
Аз муғдарда жаўын-шашын (200-500 мм) болғанлығынан қысы суўық ҳәм жазы ыссы болыўы менен кең майданлы қурғақшылық жерлер пайда болады.
Бул кең майданлар Европа, Азия, арқа ҳәм қубла Америка, Кавказ жағалаўларында пайда болған. Бул далаларда қурғақшылыққа шыдамлы майда от шөп, өсимликлер өсиўи менен бир қатарда паскелтек ағашлар раўажланған. Бул жерлердиң фаунасы тийкарынан сайгак, антилопа ҳ.т.б. ҳайўанатлар раўажланып, жаўын шашын муғдары кемейиўи менен ярым шөлистанлық, шөлистанлық пайда болады. Бул шөлистанлықлардың майданын, шегарасын айырыў қыйын. Қурғақшылық жыллары от шөплер кем өсип, жаўын шашын жаўыўы менен шөплер тез көгерип шығып, көк либасқа бөленеди. Қурғақшылық өзине тән физикалық, географиялық қубылысқа ийе. Жер шары қурғақшылықтың майданы 6,0 % ти қурайды. Бул жерлердиң радиацион балансы усы зонаға сәйкес болып, үш түрге бөлинеди. Булардан-пано болсаллык орта теңиз ҳәм орайлык Азия болып бөлинеди. Ҳәр бир зоналар микрозоналарға бөлинеди ҳәм бул зоналар микрозоналар өзиниң табийий шәраяты, флора ҳәм фаунасы бойынша бир биринен ажыралып турады, бирақ улыўма үқсаслығы бар. Миллий мәмлекетлер (СНГ) арасында субтропикалық от шөплер, ҳәр қыйлы шөплер, ксерофилли, мезоксерофилли ҳ.т.б. болып бөлинеди. Бул қурғақшылықтағы дәрья бойларында тоғайлар раўажланған. Бул жерлер тоғай шөлистанлығы деп аталады. Тоғай шөлистанлығы тәбийий зона болып тоғай ҳәм шөлистанлы зонасында жайласқан. Тоғай асты өсимликлери жақсы раўажланған болып, сары тоғай топырағын пайда етеди. Усының менен бир қатарда қара топырақлы жерлердиң бир бөлимин өз ишине қамтыйды. Yлкен жапырақлы тоғайлықтың пайда болыўы Европада кең тарқалған, береза ағашлары батыс ҳәм oрта Сибирде тарқалған. Ҳайўанат дyньясы бойынша араласпа тоғайда көп ушырасып, тийин, қоян, лось, тышқан, буркит ҳәм басқалар ушырасады. Тоғай қурғақшылық зонасы, қурғақшылық зонасы арасындағы формация бойынша шегаралар айқын болмай ҳайўанатлар бир қыйлы жасайды ҳәм азық бар жерге келисип бир бири менен өзара байланыста болады. Бир жыллық фитомасса 200-300 м/га болса, отлақлы, жерлерде 130 м / га қурайды. Европа бойынша биологиялық айланыс 350-700 кг/га шамасында. Бул зонада аўыл хожалығы кең раўажланған. Шарўашылықтың раўажланыўы менен табийий шәраяты бираз өзгерген. Ҳайўанатлардың қөпшилиги сол жердеги киши ҳайўанатлар болып есапланады. Шағал, түлки сыялы ҳайўанатлар, тышқан ҳ.т.б. ҳайўанатларды анлып услап алады ҳәм уяларын казып услап алады ҳәм азык ретинде пайдаланады.
Призентация: Қурғақшылық биотипиниң географиялық жайласыўы климаты, топырағы, ѳсимлик ҳәм ҳайўанатлар дүньясы, раўажланыў экологиялық ѳзгешеликлери қѳрсетиледи.