Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

6–лекция. Экосистема географиясы, зоналлық география
Аннотация: Экосистема географиясы, азоналлык, экосистема, экстрозоналлык, орозоналлык экосистемаларға түсиник бериледи.
Климат ҳәм биология географиялық жағдайға байланыслы жер бетин бир неше зоналарға бөлинеди. Экосистема зоналары таў областларында бийикликтиң арқа ҳәм қубла тәреплерине тийисли зоналарға бөлинеди. Бул зоналар улыўма зоналлық нызамшылығына сәйкес келеди.
Азоналлык экосистема-азоналлық экосистема бир неше зоналарда ушырасады бирақ өз алдына зона пайда етпейди (мәселен отлақлы ямаса батпақлы экосистема). Азоналлық экосистемада интрозоналлық экосистема ушырасады.
Таўлы областларда азоналлық экосистема таў қырларының арқа ҳәм қубла қырларында ушырасады.
Экстрозоналлык экосистема-бул экосистемаға уқсас болып өз алдына атаў, батпақлық сыяқлы орынларда пайда болады.
Орозоналлық экосистема-таўлы областлардағы вертикал зонадағы таў жер бетлеринде пайда болады. Бул экосистема таў қырларындағы күнниң түсиўине байланыслы экосистеманың пайда болыў орынлары деп аталады ямаса макроклин экосистемасы пайда болады.
Климакс-деп жоқары жағдайда өсимликлердиң раўажланыўы ямаса сол жердеги климатқа байланыслы толық биргеликли раўажланыўы айтылады. Бул жағдайдың кери өзгериўи дисклимакс деп аталады. Климакс формациясы сукиесей түринде өзгерип турады ҳәм экосистеманың өз-өзинен өзгериўи айтылады.
Презентация: Таўлы областларда бийикликтиң арқа, қубла экологиялқ өзгерислери зоналарында фауна-флораның раўажланыўы, микроэкосестемалардың түрлери кѳрсетиледи.
Әдәбиятлар: 8,9,10,11
7-лекция. Биома типи-тайга
Аннотация: Тайга регионының климаты, топырағы, флора ҳәм фаунасы, экологиялық ѳзгешеликлери, раўажланыўы, үйрениледи.
Тундраның қубла тәрепиндеги арша тоғайлықлары турк тилиндеги “тайга” атамасы менен аталады. Бул түсиник арнаўлы әдебиятларда өз орнын тапты. Тайганың шегарасы 50 ямаса 55 параллел бойынша арқа Европада 60, арқа широтаға шекем жетип барады. Бул тоғайдын көпшилик майданы Сибирде ҳәм Канадада жайласқан. Бул зоналардың климаты суўық болып қысқа ўақытлар жыллы болған маканлер кең раўажланған. Бул жерлер Якутия әтирапында болып қыс айлары суўы 70 -80 ⁰С жетеди. Улыўма Тундра тоғайлары суўық емес ўақыт қысқа болган жерлерде раўажланып бул жер астында мәңги музлықлардан ибарат. Тайгада ель, сосна, кедр, жапырақлы ағашлар көп раўажланған.
Тайгада раўажланған болмасада Тундраға салыстырғанда анағурлым жақсы. Топырақта жамғыр қурты көп раўажланган. Көпшилик майда жәнликлер ағашларда өсип раўажланып, ағашлардың жапырағы менен тиришилик етеди. Сонлықтан тоғай түрине байланыслы ҳайўанатларда раўажланған, себеби сол ағашлардың мийўесинен пайдаланып тиришилик ететуғын ҳайўанатлар топланып өз алдына фауна-флора пайда еткен.
Жипек қуртының тез пәт пенен раўажланыўына көп майдандағы тоғайлықлар қуўрап калады. Тайгада жазда ҳәр қыйлы шыбын-ширкейлер, жәнликлердиң пайда болыўы менен адамның жасаўына пүткиллей мүмкиншилик пайда етпейди.
Майда азықланыўшылар жәнликлеринен кемириўшилер ҳәм тухымын жеўшилер көп ушырасады. Канада Тайгасында жабайы кирпи тикенлер көп болып, ағашлардың тамырларына тәсирин тийгизеди. Ҳайўанатлардан ақ қоян, олсь, ақ ҳәм қара айыўлар көп ушырасады.
Тайгада қуслардың көп түрлери ушырасады. Тийкарынан усы унамсыз климатқа бейимлескен қуслар өсип раўажланады. Улыўма Тайгада биомассаның раўажланыўы Тундраға салыстырғанда анағурлым көп. Бирақ тек 100-400 кг/га муғдарында болады. Бул көрсеткиш басқа зоналарға салыстырғанда онша көп емес.
Адамзат Тайганы пайдаланыў менен, арша ағашлар орнына жапырақлы ағашлар, аўыл хожалық егинлери пайда болды. Усы жағдайға байланыслы ҳайўанатлар Тайганың арқа тәрепине жылысты. Көпшилик қуслар ушын өзине тән жасаў орталағына бийимлескен. Өсимликти азық ретинде пайдаланыўшы ҳайўанатлар қыста тоғай жапырақлары менен азықланып раўажланады. Бул регионда климаттың өзгериўине байланыслы көпшилик ҳайўанатлар кемейеди, қолайлы климат пайда болыўы менен қайтадан көбейип барады. Усылайынша Тайгадағы тиришилик өзгермели юолады.
Керисинше адамлардың тәсири жүда көп болып экологиялық машқалаларды пайда етпекте. Сонлықдан Тайганы сақлап қалыў илажларына айрықша әхмийет бериўимиз тийис.