B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

КТФ
К
К
i
Иx
ихр
р
их



Bu yerda: I
x.i
– i – sotuvchining oylik ish haqi; 
Kix
.r
– rejadagi komission to‘lov summasi; 
KTF – komission rag‘batlantirish miqdori, % hisobida. 
Bozor 
iqtisodiyotiga 
o‘tish sharoitida ish haqining kontarakt 
(shartnomaviy) tizimi keng tarqala boshlandi. Umuman kontrakt (shartnomaviy) 
ish haqi tizimi butun jaxonda keng tarqalgan. Shuni e’tiborga olish kerakki, bu 
tizim ishlatilganda aslida tarif setkasi, tarif razryadlari, tarif koeffitsentlari, tarif 
stavkalari va moddiy rag‘batlantirish tizimlarini hamda boshqa omillarni chuqur 
tahlil qalish asosida ish haqini kontrakt (shartnomada) ko‘rsatilgan miqdorda 
aniqlanadi.
Bu albatda kontrakt (shartnoma) miqdori ish beruvchi yoki mulkdorning 
ish haqi uchun ajrata oladigan mablag‘i xajmi, uni imkoniyati chegarasida 
belgilanadi.
Mexnat (jamoaviy) kontrakt (shartnoma) da ish haqi miqdori (vaqtbay yoki 
ishbay shakli ko‘rsatilishi mumkin) moddiy rag‘batlantirish va javobgarlik sharti, 
mehnat shart-sharoiti, ishchining huquqi va burchi, kontrakt (shartnoma) muddati 
kelishiladi.

---

32 
Ish haqining tarifsiz tizimi ishlatilishda: 

aniq savdo xodimiga qo‘yilgan vazifa va maqsadni; 

maqsadga erishish darajasini belgilovchi ko‘rsatkichlar; 

maqsadga erishish darajasi va moddiy rag‘batlantirish miqdorini son 
nisbatini aniqlab olish lozim bo‘ladi.
11.4. Ish haqi fondining tahlili. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik sub’ektlari (korxona, tashkilot, 
muassasa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik)ni ish haqi to‘lash sohasidagi 
siyosatiga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Ular qatoriga quyidagilarni kiritish 
lozim: 
o
bajariladigan ish hajmi (savdoda asosan tovar aylanishi, ommaviy 
ovqatlanishda mahsulot ishlab chiqarish, tovar aylanishi, xizmat 
ko‘rsatilgan xodimlar soni); 
o
xo‘jalik sub’ektlarini moliyaviy holati; 
o
minimal ish haqi miqdori; 
o
tarif stavkalarini va tarif setkasining (razryadlar, tarif koeffitsenti) 
o‘zgarishi; 
o
ustamalar va qo‘shimcha to‘lovlar miqdorining o‘zgarishi; 
o
korxonalar, xo‘jalik sub’ektlarining mehnatini rag‘batlantirish 
siyosati; 
o
ishchi xodimlarni soni, ularning malakasi va kasbiy mahratining 
o‘zgarishi; 
o
mehnat bozori konyunkturasi; 
o
raqobat darajasi va boshqalar. 
Ish haqini tadqiqot qilishda uning absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlari, unga 
bevosita va bilvosita aloqador ko‘rsatkichlar ishlatiladi.
Ushbu ko‘rsatkichlarga to‘xtalib o‘tamiz. 

---

33 
Ish haqining absolyut ko‘rsatkichi sifatida ish haqi fondining summasi, 
unga bevosita ta’sir qiluvchi tarif stavkalari, lavozim okladlari, xo‘jalik 
sub’ektlarining ish hajmi (savdo va ommaviy ovqatlanishda ularning tovar 
aylanishi xajmi) muomala harajatlari, daromad va foyda summasi kabilarni kiritish 
mumkin.
Ish haqining nisbiy ko‘rsatkichlarga quyidagilarni kiritish mumkin: 
o
ish haqining darajasi. Ushbu ko‘rsatkich biron bir davrga (oy, 
kvartal, yil) ish haqi fondi summasini 100,0ga ko‘paytirib tegishli 
sohani, korxonaning tovar aylanishi hajmiga bo‘lish orqali 
aniqlanadi; 
o
ishchi va xodimlarning o‘rtacha oylik ish haqi miqdori. Bu 
ko‘rsatkich tegishli sohada, korxonada, biron davr davomida ishchi 
va xodimlarga to‘langan, ish haqiga kiritiladigan barcha pul va 
natural shakldagi to‘lovlar va ijtimoiy nafaqalar summasini davrdagi 
o‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar soniga bo‘lish orqali aniqlanadi; 
o
ish haqining daromadliligini, ya’ni bir so‘m ish haqiga qancha 
daromad to‘g‘ri kelishligi. Bu ko‘rsatkich biron bir davrda xodimlar 
faoliyatiga tegishli bo‘lgan daromadlar summasini ularning ish haqi 
summasiga bo‘lish bilan hisoblanadi;
o
ish haqi rentabelligi. Uni aniqlash uchun biron bir davrda xodimlar 
faoliyatiga tegishli bo‘lgan foyda summasini 100,0 ga ko‘paytirib, 
ish haqi summasiga bo‘linadi. Ushbu ko‘rsatkich ish haqi birligi 
necha foiz foyda keltirayotganligini bildiradi; 
o
ish haqining muomala harajatlaridagi hissasi. Ushbu ko‘rsatkich 
biron bir davrga ish haqi summasini muomala harajatlari 
summasiga bo‘lish va 100,0 ga ko‘paytirish orqali aniqlanadi. 
o
ustamalar va qo‘shimchalarning ish haqidagi hissasi, foizda yoki 
koeffitsentlarda; 

---

34 
o
ish haqining biron bir davrga (3,5,10 yil) o‘rtacha o‘sish sur’ati. 
Ushbu ko‘rsatkichni oddiy o‘rtacha geometrik formulasi orqali 
aniqlash mumkin, ya’ni