AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti pul və banklar

VII FƏSİL. BORC KAPİTALI
7.1. Borc kaptalının səciyyəsi
Borc kapitalı özlüyündə cəmiyyətin malik olduğu böyük əhəmiyyətli vasitələrdən biri olmaqla, iqtisadi problemlərin həllinə təsir göstərir.

Tarixi başlanğıcı cəhətindən borc kapitalının sələfi sələm kapitalı­dır. Borc kapitalından əvvəl sələm kapitalından istifadə edil­məsi həmin zamanlar üçün qanunauyğun bir hal olmaqla, uzun müddət ərzində fəaliyyət göstər­mişdir.

Sələm kapitalının dünyanın bir çox ölkələrində istifadə olun­ması başlıca olaraq kapitalizmdən əvvəlki dövrə aid məsələdir.

Sələm kapitalı borc kapitalının olmadığı bir şəraitdə cəmiyyətin borclara olan tələbatının ödənilməsində müəyyən rol oynamışdır. Sə­ləm şəklində verilən borcların istifadəçiləri quldarlıq dövründə xırda istehsalçılar və quldarlar, feodalizm dövründə isə buna oxşar olmaqla xırda istehsalçılar və feodallar olmuşlar,

Sələm kreditini verənlər quldarlıq dövründə tacirlər və otkup qay­dasında vergi yığanlar, feodalizm dövründə isə kilsələr, monastr­lar və varlı tacirlər olması məlumdur.

Sələm kreditinin qaytarılması mənbələri qulların, xırda istehsal­çıla­rın, təhkimli kəndlilərin əməyinin məhsulu hesabına ola bilərdi.

Sələm krediti üçün xüsusiyyətlər onun əsasən qeyri-məhsuldar məq­sədlərə istifadəsi, faiz səviyyəsinin çox yüksək olması ilə səciy­yələ­nir.

Amma, ümumilikdə sələm kapitalını cəmiyyətin yaşaması və inkişa­fına (öz zamanına görə) zidd hesab etmək əsl mənada yanlış olar. Biz bunu aşağıda­kılarla isbat edə bilərik:

*Birincisi böyük mütəfəkkirlərin qədim tarixdən məlum olan elmi, mədəni, iqtisadi və s. varlıqlara münasibətinə əsasən.

*İkincisi quldarlar və feodallar sələm ssudalarını alanlar sıra­sında sayca kiçik bir qrupdan ibarət olmuşlar. Bu borcları alanların çoxları öz miskin həyatlarını təmin etmək üçün olsun ki, sonuncu isti­nad yeri olaraq sələm kre­di­tinə can atanlar olmuşdur. Retrospektiv yanaşma ilə çox böyük sayda insa­nın öz dövrünə məxsus azadlıqdan məhrum olmasının qarşısının alın­masında, habelə aclıq və səfalətdən həyatlarının xilas edilməsində ssudaların rolu olmuşdur.

*Üçüncüsü, faizlərin yüksək olmasına görə sələm kapitalının qınanma obyektinə çevrilməsinə gəldikdə, lütfən buna diqqətlə baxaq. Mötə­bər elmi kollektivlərin təqdim etdiyi məlumatlara görə qədim Romada illik 36-48% olmaqla borc pul verilirmiş. Müasir dövrdə borc kapitalına tələbin təklifi çox üstələdiyi vaxtlarda kredit faizləri­nin bundan da yuxarı olması, hətta 100%-dən də yuxarı dərəcədə ol­ması hallarının baş verdiyi faktlarını qabağa qoysaq, demək olar ki, qədimdə borc verənlərin son dərəcədə az, vəsaitlərin məhdud və tam inhisarda olduğu bir zamanda faizlərin göstərilən səviyyədə olması təəccüblü deyildi. Əksinə, təəccüblüsü odur ki, hətta padişah özü belə, sələm­çinin puluna müdaxilə etmədən, onun qoyduğu şərtlərlə yüksək faizlərlə borc alırdı.

*Dördüncüsü sələm kapitalı özünəməxsus yollarla pul yığımına sə­bəb olurdu ki, həmin moment təkrar-təkrar diqqətə alınmalıdır. Bu pul yığımları digər üsullarla yanaşı olaraq ilkin kapital yığımının mənbə­lərindən biri olaraq qiymətləndirilir. Bu məsələdə sələmçi ilə sələm kapitalının rolunu eyni­ləşdirmək olmaz. Əlbət ki, sələmçi is­tərdi ki, həmişə öz ənənəsinə görə borc verib çox gəlir götürsün. Bu mənada sələmçi, onun peşəkar adətlərinə imkan verən istehsal münasi­bətlərinin (qeyri-kapitalist quruluşunun) qorunub saxlanma­sında maraqlı olardı. Amma, onların iradəsinə zidd olaraq sələm kapi­talı yeni mütərəqqi istehsal üsulunun – kapitalizmin yaranması üçün ilkin kapital yığımı mənbələrindən biri olmaqla öz təsirini göstər­mişdir.

Kapitalizmin meydana gəldiyi dövrlərdə bu və ya digər sələmçi­nin öz fəaliyyət istiqamətini dəyişib pul yığımlarını istehsal, ticarət, xidmət, bankçılıq və s. sahələrə yönəldib işlətməsinə yol açıq idi. İndi, biz bu haqda rəqəm sayını vermək fikrində deyilik. Amma fakt fakt­lığında qalır ki, ilk kapitalistlər heç də əliboş, cibiboş, fərasətsiz adam­lar olmamışlar.

Fərasətli, imkanlı adamlar sırasında şübhəsiz ki, pul yığımla­rına malik şəxslərin olmasına yəqinlik bundan irəli gəlir.

Amma, kapitalizmin meydana gəlməsi ilə sələmçiliyin birdəfəlik yer üzündən silinib getməsi baş verməmişdir. Onun izləri, bəzi ölkə­lərdə isə onun fəaliyyəti imkanları qalırdı. Xüsusilə iqtisadiyyatı zəif olan, feodalizmin qalıqları qalmaqda olan ölkələrdə, əyalətlərdə sələmçi­lik xeyli uzun müddət davam etmişdir. XX əsrin ikinci yarı­sında çəkilişi olub həvəslə baxılan, səsləndirilən bəzi kinofilmlərdə sələmçi sürətlərinə (obrazlarına), onların dəbdəbəli həyatına yer verilmə­sinin şahidi oluruq.

Müasir dövr üçün sələm kapitalı xarakterik deyil və son dərə­cədə az hallarda ona təsadüf edilə bilər. Onun yox edilməsi və baş qaldıra bilməməsi üçün qanunçuluqla olan qadağanlar yerli-yerində­dir. Eyni zamanda ölkədə sosial-iqtisadi vəziyyətin lazımi səviyyədə olması, kredit təşkilatlarının əhali ilə əlaqələrinin sıx, səmimi və hərtə­rəfli olması gərəklidir.

Sələm kapitalının öz tarixi rolunu başa vurması qanunauyğun pro­ses idi. Lakin onun yeri boş qala bilməzdi. Onu mütərəqqi bir iqti­sadi vasitə əvəz etməli idi.

Borc münasibətlərində sələm kapitalı öz yerini iqtisadi inkişafın tə­ləb­lərindən irəli gələrək borc kapitalına verməli olmuşdur.

Xarakteri və məqsədlərinə görə sələm kapitalından fərqlənən borc kapitalı kapitalizm dövrü üçün xarakterikdir. O, kapitalist isteh­sal üsuluna xidmət edən vasitələrdən biri olmaqla, kapitalist isteh­sal münasibətlərini, bazar müna­si­bətlərinin xüsusiyyətlərini və qaydalarını özündə daşıyır.

Borc kapitalının meydana gəlməsində, fəaliyyətini davam etdirmə­sində başlıca amil kapital kimi istifadə edilə biləcək vəsaitlərin mövcudluğudur.

Borc kapitalının yaranma mənbələri sırasında əsas yeri sənaye kapi­talı tutur. Daha doğrusu, sənaye kapitalının dövriyyəsi əsasında müəssisələrdə müvəqqəti olaraq tətbiq edilməyən sərbəst pul vəsaiti əmələ gəlməsi borc kapitalı üçün başlıca mənbədir. Belə ki, əsas fondla­rın tədricən köhnəlməsi ilə bağlı olaraq pul yığımları təşkil edi­lir. Bu pul məbləği yeni maşın və avadan­lığın alınması və tikinti - quraş­dırma məqsədləri üçün bir neçə ildən sonra sərf edilə bilər. Amma bu kapital sərbəst qalan müddətdə boş qala bilməz. Həmin azad kapital başqalarının istifadəsinə verilə bilər.

Dövriyyə kapitalının xüsusiyyətlərindən irəli gələrək demək olar ki, bütün dövlət, səhmdar, fərdi müəssisələrdə müvəqqəti sərbəst pul vəsaitləri müxtəlif vaxtlarda yaranır. Belə ki, əgər hazır məhsul bir ayda satılıb lazım olan xammal başqa ayda alınırsa, bu halda ay ərzində onun sərəncamında sərbəst pul vəsaiti qalır. Dövriyyə kapitalı­nın hərəkəti xüsusiyyətləri aqrar və aqrar – sənaye müəssisələ­rində, məsələn, bir xammal kimi pambıq, çuğundur, üzüm, meyvə, tərəvəz və s. istifadə edən müəssisələrdə, habelə fermer təsərrüfatında əmələ gəlir.

Əsas kapitalın və dövriyyə kapitalının artırılması üçün mənfəə­tin bir hissə­sinin yığıma getməsi lazımdır. Bu məqsədlə yığılmaqda olan pul ancaq müəy­yən kəmiyyətə çatdıqdan sonra istehsal və tə­davülə xidmət edən kapitala çevrilə bilər. Odur ki, müəssisələrdə yığım şəklində toplanan kapital borc verilə bilər. Göstərilən qanuna­uyğunluqlarla müəssisələrdə təkrar istehsalın gedi­şində pul kapitalları­nın müvəqqəti azad qalığının yaranması yığılan pulun kapital­laşması ilə də bağlıdır. Deyildiyi kimi yığılan mənfəət ancaq müəyyən həddə çatdıqdan sonra istehsalda və tədavüldə fəaliyyət göstə­rən əsas fondlara çevrilə bilər. Həmin vaxta qədər mənfəətin yığıl­ması borc kapitalının artmasına xidmət edə bilər.

Elmi nöqteyi-nəzərdən əlbəttə ki, sənaye kapitalının dövriyyəsi və dövra­nının xüsusiyyətləri borc kapitalı mənbələrinin yaranması və onun istifadəsi üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu, heç də başqa mənbələrin varlığını və rolunu inkar etmir. Cəmiyyətdə infrastruk­tur artdıqca, fəaliyyət növləri genişləndikcə, sosial-iqtisadi münasibətlər dərinləşib təkmilləş­diril­dikcə və s. amillərin təsiri sahə­sində müvəqqəti azad vəsaitlərin əmələ gəlməsi mənbələri də getdikcə irəli gedir. Əhalinin gəlirlərinin cari istifadədən yayın­dırılıb saxlanan hissəsini bu cəhətdən xüsusi olaraq qeyd etmək istərdik. Həm də bu­rada təsərrüfat fəaliyyətli müəssisələrdə çalışanların yaratdıqları dəyə­rin şərtləndirilən müddət çatanadək (yəni əməkhaqları verilənə­dək) hüquqi şəxslərin sərəncamında qalmasını da fikrimizcə, həmin kateqoriyanın oxşarı olaraq qəbul etmək olar.

Beləliklə, təkrar istehsalın qanunauyğunluqlarından irəli gəl­məklə, labüd olaraq borc kapitalı mənbələrinin əmələ gəlməsi ölkə miqyasında baş verən bir prosesdir.

Yaranan sərbəst pul kapitalları hüquqi şəxslərin özləri tərəfin­dən pula ehtiyacı olan başqa müəssisələrə borc olaraq verilir, yəni borc kapitallarına çevrilir. Bazar iqtisadiyyatında təcrübə belədir ki, bütün mülkiyyət forma- larındakı müəssisələrə qoyulmuş kapital mən­fəət gətirir. Borc kapitalının tətbiqi istehsalı təşkil elmək və mən­fəət əldə etmək məqsədlərini daşıyır. Sahibkarların hər iki tərəfi borc kapitalından xeyir götürür. Bu ondan irəli gəlir ki, borc kapitalı mən­fəət gətirmək xassəsinə malikdir.

Həmin proseslərə xidmət edib onları həyata keçirən banklar borc kapitalının əsl sahibləri ilə bu borcları alan sahibkarlar arasında va­sitəçi kimi hərəkət edirlər. Bu məqsədlə bankların böyük işlərindən biri pul kapitalını toplamaqdan ibarət olur. Bankların bu işi bütün sənaye, ticarət, fermer və başqa sahələrin sahibkarlarına qarşı durur. Həm də qarşıdurma Azər­baycan leksikonuna gətirilmiş bəd qarşı­durma, qondarma qarşıdur­malardan deyil, xoş və xeyirli işbirliyi yapıl­masına yönəldilən bank fəaliy­yətidir. Bank­ların borc kapitalları ilə bağlılığı ən müxtəlif mülkiyyətçiləri, ən müxtəlif həcmli kapitalları əlaqələndirir, daha doğrusu onları müəyyən səviyyələrində mərkəz­ləşdi­rir.

Bizə müyəssər olan iqtisadi ədəbiyyatlar sırasında borc kapitalı və onun xüsusiyyətləri haqqında daha ətraflı məlumat təqdiqat əsəri olan K.Marksın «Kapital» əsərində verilir. Burada göstərilmiş müddəa­lardan şərhimizə görə vacib saydığımız bir hissəni verməyi məqsədəuyğun sayırıq: Öz pulundan faiz gətirən kapital kimi istifadə etmək istyən pul sahibi bu pulu üçüncü bir şəxsə verib özgəninkiləşdi­rir, bu pulu tədavülə buraxır, bu pulu kapital şəklində, - təkcə özü üçün deyil, habelə başqaları üçün də kapital şəklində əmtəə edir. Bu təkcə pulu özgəninkiləşdirən şəxs üçün kapital olmaq deyil, habelə üçüncü şəxsə də lap əvvəldən bir kapital kimi, izafi dəyər, mənfəət yaradan istehlak dəyərinə malik bir dəyər kimi verilir. Bu pul elə bir dəyər kimi verilir ki, o, hərəkət zamanı saxlanılır və öz fəaliyyətindən sonra onu əvvəldən xərcləmiş olan şəxsin əlinə, bu halda pul sahibi­nin əlinə qayıdır, deməli, bu dəyər ondan ancaq müvəqqəti olaraq öz mülkiyyətçisinin sahibliyindən fəaliyyət göstərən kapitalistin sahibliy­inə keçir, ancaq bu şərtlə özgəninkiləşdirilir ki, müəyyən vaxt keçdik­dən sonra, əvvələn öz başlanğıc nöqtəsinə qayıtsın və ikincisi, öz isteh­lak dəyərini, özünün izafi dəyər istehsal etmək qabiliyyətini reallaş­dırdıqdan sonra reallaşdırılmış kapital kimi qayıtsın.

Kapital olaraq borc verilən əmtəə, öz xassələrindən asılı olaraq, ya əsas kapital kimi, ya da dövriyyə kapitalı kimi borc verilir. Pul hər iki formada borc verilə bilər, - əsas kapital olaraq, məsələn, o halda borc verilə bilər ki, ömürlük renta formasında geri qaytarılsın, belə olduqda həmişə kapitalın bir hisssəsi də faizlə birlikdə geri qaytarılır. Bəzi əmtəələr öz istehlak dəyərinin xarakterinə görə ancaq əsas kapi­tal olaraq borc verilə bilər, məsələn, evlər, gəmilər, maşınlar və i.a.

Lakin borc verilən kapitalın forması necə olursa-olsun və onun is­tehlak dəyərinin təbiəti onun geri verilməsi üsulunu nə qədər dəyişdi­rirsə-dəyiş­dirsin, həmin kapital həmişə pul kapitalının ancaq xü­susi bir formasıdır. Çünki burda nə borc verilirsə, o həmişə müəy­yən pul məbləğidir və faiz də bu məbləğə görə hesablanır. Əgər borc verilən nə pul, nə dövriyyə kapitalı deyildirsə, onda onu əsas kapita­lın geri axıb gəldiyi üsulla geri qaytarırlar. Kreditor vaxtaşırı faiz alır və əsas kapitalın özünün istehlak edilmiş dəyərinin bir hissə­sini, vaxtaşırı aşınmış ekvivalentini alır. Vaxt bitdikdə isə borc veril­miş əsas kapitalın istehlak edilmiş hissəsi natural şəkildə geri qaytarı­lır. Əgər borc verilmiş kapital dövriyyə kapitalıdırsa, onda dövriyyə kapitalının geriyə axıb gəldiyi üsullarla kreditorun əlinə qayıdır». («Kapi­tal», III c.Azərnəşr. 1960, s.354-355).

Bütünlükdə cəmiyyət və müəssisə üçün borc kapitalının yaran­ması və səmərəli istifadəsi zəruridir.

Sahibkarlar bir-birinə borc verərkən və borc alarkən kapitalın mən­fəət gətirmək qabiliyyətindən ibarət olan xüsusiyyətini əsas götürürlər. Borc kapi­talı spesifik bir kapitaldır.

Onun spesifikliyi müxtəlif cəhətlərdən özünü göstərir. O, sənaye və ticarət kapitalından, sələm kapitalından, real kapital anlayışından və habelə puldan belə fərqləndirilir.

Borc kapitalının sələm kapitalından fərqləri mövcud müddəa­lara əsasən borcalanların xarakterinə görə fərqlərdən, borca verilən pulun istifadəsinə görə, iqtisadi roluna görə, ödənilən faizlərin mənbələ­rinə və bu faizlərin səviyyəsinə görə fərqlərdən ibarətdir. Borc kapitalının sələm kapitalı ilə düşüncəli müqayisəsində həmin fərqlərin ciddi olduğunu demək olar. Onların mənalandırılması sələm ka­pitalının, borc kapitalının və borc faizinin xarakteristikasından ay­dın olur.

Borc kapitalının sənaye kapitalı və ticarət kapitalından fərq­ləndi­rilməsi barəsində müddəalara gəldikdə biz bunlara öz əlavələri­mizi etmək istərdik. Daha doğrusu, anlaşılmanı təmin etmək üçün bu lazımdır.

Borc kapitalının sənaye kapitalından fərqləri deyil, əlaqəsi daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu həqiqət ondadır ki, düzgün olaraq borc kapitalının hərəkətinin sənaye kapitalının hərəkəti sayəsində mümkün olduğu müddəası formalaşmışdır.

Amma, əslində borc kapitalının varlığı və hərəkəti bütün təsər­rü­fat subyektlərinin, sahələrinin, maliyyə sektorunun fəaliyyəti şəxsi yığımlarla və s. ilə bağlıdır. Ona görə də geniş mənada borc kapitalı­nın əlaqələri bu kapitalın yaranmasına gətirib çıxaran və onun istifadəsini təmin edən bütün qurumlarla, qruplarla, sahələrlə olan təmaslarını əhatə edir. Xüsusən də xidmətlərin böyük vüsət al­dığı və bəzi hallarda onların gəlirlərinin pul dövriyyəsində xeyli yer tutduğu dövrdə borc kapitalının xidmətlər sferası ilə əlaqələri müva­fiq nəticələrə gətirib çıxarır.

Bütün formalarda əlaqələrinə baxmayaraq borc kapitalı öz məz­munu və xarakterinə görə spesifikdir, o, həm sənaye kapitalın­dan, həm də kapitalın tətbiqinin digər formalarından fərqlənir.

Borc kapitalının puldan fərqinə gəldikdə onu demək olar ki, pul yalnız müəy­yən halda – borc olaraq verildikdə, bocalan tərəfindən işə qoyulduqda borc kapitalı qismində olur. Adi hallarda pul ayrıca müstə­qil iqtisadi kateqo­riyadır, öz funksiyalarına malikdir. Pulun pul olması üçün onun borca veril­məsi şərt deyil. Amma, borc verilməsi üçün pulun mövcudluğu şərt ola bilər.

Zahirən borc kapitalının hərəkətindən pul kapitalının alınıb-satıl­ması və xüsusi bir əmtəə olması meydana çıxır. Lakin məsələyə ciddi dəqiqliklə yanaşıldıqda borc kapitalı adi əmtəə kütləsindən çox fərqlənir. Fərq ondadır ki, adi əmtəələr satıldıqda onların ancaq isteh­lak dəyəri alıcıya keçir və bununla birlikdə satılan əmtəə üzə­rində mülkiyyət hüququ başqasına verilir. Borc kapitalı veril­dikdə isə onun həm mənfəət gətirmək qabiliyyəti, həm də dəyəri müvəqqəti ola­raq müəssisənin sərəncamına keçir, həmdə borc kapitalının sahibi onun üzərində mlkiyyət hüququnu saxlayır. Borc kapitalının məbləği müəyyən müddət keçəndən sonra faizlə birlikdə öz sahibinə qaytarı­lır.

Belə nəticə çıxır ki, borc kapitalının hərəkəti ümumi şəkildə, dövr etməkdə olur. Pul kapitalının hərəkəti P-P¹ düsturu ilə yazılır. Borc verilən pul artmış şəkildə qayıdır. Bununla məqsədlərə çatırlar. Şübhə yoxdur ki, həmin gedişatın əsasında mənfəətin artmasına xid­mət göstərilməsi durur.

Borc kapitalı müəyyən haqq (faiz) alınmaqla öz sahibləri tərəfin­dən müvəqqəti istifadə olunmaq, yəni qaytarılmaq şərtilə veri­lən pul kapita­lıdır. Bu kapitalı alanlar zatən funksiyaedici şəxslərdən ibarət olur.

Yuxarıda deyilənlər borc kapitalının ən ümumi cəhətlərini xa­rakte­rizə edir. Eyni zamanda bizim ölkəmizin də təcrübəsini göstər­mək lazımdır. Çünki hər addımbaşı bazar iqtisadiyyatı səslən­mək­­dədir, sosialist mülkiyyəti və ya ümumxalq mülkiyyəti adla­nan mülkiyyətin ayrı-ayrı adamlara verilməsi (yaxud alınması), məşhur kolxoz və sovxozların əbədi istifadəsinə verilmiş torpaqların hissələrə bölünərək paylaşdırılması işləri baş vermişdir.

İqtisadiyyatın və iqtisadi sistemin əsasında duran mülkiyyət müna­sibət­lərinin dəyişilməsi gedişində borclar məsələsinin necə dəyişdi­rilməsi, nəyin nəyə çevrilməsi, nədən nəyə keçilməsi, kimdən kimə çatması kimi bilavasitə möv­zumuza dəlaləti olan məsələlərin meydana çıxması ilə üzləşirik.

Qeyd etmək lazımdır ki, kapitalizmdə borc münasibətləri geniş yer tutduğu kimi, bizim ölkəmizdə hakim olmuş planlı iqtisadiyyat şəraitində borc verilə bilən mənbələrin əmələ gəlməsi və onun istifa­dəsi prosesi mövcud idi.

Müasir şəraitdə borc münasibətləri mövcud bütün mülkiyyət for­malarına əsaslanır və onlardan obyektiv tələblərə görə istifadə olun­malıdır.

Borc münasibətlərinin zəruriliyi ilə əlaqədar cəmiyyətdəki sər­bəst pul vəsaitlərinin cəmləşdirilməsində və onun sahələr arasında kredit vasitəsilə yenidən bölüşdürülməsində banklar ən mühüm təşkilat­lardır.

Ölkədə bazar münasibətlərinin inkişaf etdirilməsində, dövlətin pul-kredit siyasətinin həyata keçirilməsində bank sistemi mühüm va­sitə­lərdən biri olaraq tanınmışdır. Banklar təsərrüfat həyatının müxtə­lif sahələri və prosesləri ilə bağlıdır, onlara milli iqtisadiyyatın ən mühüm tərəflərindən biri kimi baxılır. Bankların ticarətlə, sənaye ilə, aqrar sahələrlə borc əlaqələri həmişə olmuş və davam edir. İndi dövlət, özəl müəssisələr və kooperativlərlə borc əlaqələri davam etdiril­məlidir.

Bazar iqtisadiyyatı üçün lazım gələn şəkildə borc münasibətləri­nin təşkili bazar iqtisadiyyatının ümumi prinsipləri daxilində və onunla yanaşı getməlidir. Borc kapitallarının cəmləşdirilmsi və bank­lar vasitəsilə kredit kimi milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində isti­fadə olunmasının böyük əhəmiyyəti vardır.

Borc kapitalı əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı üçün mühüm vasi­tədir. Borc kapitalın hərəkəti forması olan kredit pul müna­sibət­ləri­nin mühüm tərəfidir. Onun vasitəsilə müəssisələrin və təş­kilatların, dövlətin, eləcə də əha­linin sərbəst pulları səfərbərliyə alınır, borc pul vəsaiti kimi ehtiyacı olan müəssisələrə onlarda təkrar is­tehsalın həyata keçirilməsi üçün geri qaytarmaq şərtilə, müəyyən müddətə və haqq alınmaqla verilir.

Borc kapitallarının hərəkəti kredit kimi meydana çıxır. Dünya təcrü­bəsində əmtəə-pul münasibətləri kreditsiz təsəvvür edilmir. Ba­zar iqtisadi münasibətləri kreditin xarakterini müəyyən edir. Borc kapitalı ilə gedən əlaqələr də daim təkmilləşir, inkişaf edir, bəzən də dəyişikliklərə uğrayır.

Borc kapitalı makro və mikro artımın sürətləndirilməsində mühüm vasitələrdən biridir. Odur ki, o, maddi və maliyyə resurs­ların­dan səmərəli istifadə olunmasına və məşğulluğa təsir göstə­rir.

Cəmiyyətdə borc kapitalının fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün onun mənbələri müəyyən edilməlidir. Başqa kapitallar kimi təkrar istehsal üçün lazımi qədər borc kapitalları yaradılmalıdır. Ayrı-ayrı ölkələrin, ictimai sistemlərin borc vermək cəhətdən iqtisadi imkanları müxtəlif olur. Kommersiya fəaliyyətində vəsaitlərin fərdi dövranı və dövriyyəsində müvəqqəti olaraq azad olunan pul vəsaitlərinin əmələ gəlməsi prosesi qanunauyğun xarakter daşıyır. Kapitalın dövranı və dövriyyəsi sürəti cəhətdən sahələr və müəssiəslər çox fərqlidir. Bu fərq­lər təsadüfi deyil, real proseslərdən irəli gəlir. Kənd təsərrü­fa­tında, yeyinti sənayesi, yüngül sənaye və s. sahələrdə vəsaitələrin dövr et­məsi xüsusiy­yət­ləri bu sahələrdə istehsalın və bazar əlaqələrinin xüsu­siyyətləri ilə bağlı olur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bütün mülkiyyət formalarında müəssisə və təşkilatların istehsal etdiyi məh­sul satıldıqda o, pul forması alır və toplanaraq müəyyən vaxtlarda və yaxud vaxtaşırı olaraq sərbəst­ləşir. Bu və ya digər müəssisələrdə azad pul vəsaitlərinin yaradılması və istifadəsi təkrar istehsal prosesində iştirak edən əsas istehsal fondları və dövriyyə fondlarının xarakteri ilə izah olunur. Bir qayda olaraq, təkrar istehsal prosesinin fasiləyə yol vermədən davam etdirilməsi hazır məhsul yaranmasına, onun satıl­ması isə müvəqqəti azad pulların bank hesablarında toplanmasına səbəb olur. Borc münasibətləri borc verilə bilən və hazır məhsul ol­duğu bir dövrdə başqa bir müəssisənin həmin məhsula ehtiyacı ol­ması, lakin onu əldə etməyə pulu olmaması ilə də bağlı ola bilər. Göstəri­lən vəziyyət çox hallarda borc münasibətlərinin yaranması üçün obyektiv zərurət təşkil edir. Əsas və dövriyyə fondlarının döv­ranı və dövriyyəsini dərk etməklə bizə aydın olur ki, pul vəsaitinin müəyyən müddət ərzində azad olması borc kapitalının əmələ gəlməsi və hərəkəti üçün əsasdır. Təcrübə göstərir ki, məhsulun istehsal müddə­tinə onu alan müəssisənin tədiyyəni ödəmək imkanları ara­sında uyğunsuzluq yaranmasına tez-tez təsadüf olunur. Faktiki ola­raq, pul gəlirinin daxil olması ilə pul xərclərinin baş verməsinin qeyri-nizamlılığı kimi meydana çıxan bu hal kreditə tələbatın əmələ gəlmə­sini ifadə edən amillərdən biridir. Bir qayda olaraq, əmtəələr satıl­dıqca pul vəsaitləri banklardakı hesablara daxil olur. Bank bu dövrdə başqa qrup müəssisəyə müvəqqəti istifadə üçün kredit verir. Onun da tə­siri vardır ki, sənaye müəssisələrinin pul vəsaiti tədricən həm də vaxta­şırı olaraq xərclənir. Pul gəlirləri müəssisə üçün xammal, mate­rial alınmasına sərf olunur. Müəssisələrdə yeni maşın, avadanlıq və s. əsas fondların bərpasına vaxtdan-vaxta tələ­bat yaranır. Mənfəətin bölgüsü aparıldıqda onun bir hissəsi müəssisələrin sərəncamında qa­lır. Onun ehtiyacları üçün istifadə edilənədək müvəqqəti olaraq azad olur. Mənfəətdən bir qədər büdcəyə köçürülənədək sərbəst qalır. Başqa təşkilatların da müvəqqəti azad pul vəsaitləri əmələ gəlir və banklarda toplanır. Ayrı-ayrı fondlara ayrılan vəsaitlər təyinatına sərf olunana qədər xüsusiləşmiş şəkildə qalır, ssudalar verilməsi mənbə­ləri olur. Ölkədə borc kapitalının mənbələri sırasında büdcə vəsaitlərinin də payı vardır. Borc kapitalının mənbələri sırasında sığorta fondlarının və ixtisas­laşdırılmış fondların yeri vardır. Həmkar­lar ittifaqları və digər ictimai təşkilatlarda da müvəqqəti azad pul vəsaitləri əmələ gəlir.

Borc kapitalının mənbələri sırasında dövlət mülkiyyəti sfera­sında yara­nan vəsaitlərin də rolu və əhəmiyyəti vardır. Bu sferanın da və­saitləri həmin subyektlərə xidmət göstərən bank təşkilatlarında cəmlə­şir, həmin vəsaitlərin həcmi və dinamikası milli iqtisadiyyatda onların mövqeyi ilə müəyyən olunur.

Fikrimizcə, borc kapaitalının yaranmasında özəl və dövlətə məx­sus kapitalların, onlarla birlikdə şəxsi yığımların birgə iştirak et­məsi kapitalın bu formasının hərəkətində mənafe və maraqların geniş dai­rəli olmasını göstərir və mühüm xüsusiyyətlərdən birini təşkil edir. Borc kapitalına tələb və bu kapitalın təklifi elə bir miqyas almışdır ki, borc kapitallarının bazarı fəaliyyət göstərməyə başlamış, öz imkanla­rına görə, bu bazar iqtisadiyyatda tanınmış bir mövqe tuta bilmişdir.

Borc kapitalının əsasında duran məqsəd və tələblər faiz kateqoriya­sının qalmasını zəruri edir. Bütün bazar iqtisadiyyatlı ölkə­lərdə faizin mahiyyəti ümumidir. Kapitalizmdə faiz borc kapita­lına bağlıdır. Borc kapitalından istfiadə edənlər işgüzar fəaliyyətdən əldə etdiyi mənfəətin bir hissəsini faiz kimi ödəyirlər. Bu da öz növbə­sində mənfəət kütləsini artırmağa xidmət edir. Borc kapitalının də- y­ərli xarakteri kapitalın digər formaları ilə bağlı olması faizdə qa­barıq surətdə ifadə olunmuşdur.

Bazar iqtisadiyyatında faizin mahiyyətinin dəyişilməsinə onun da­şıyıcı olan kreditin təbiətinin dəyişilməsi ilə əlaqədar baxılmalıdır. Bununla bankın təkcə aktiv əməliyyatları ilə deyil, eləcə də, passiv əməliyyatları ilə faizin bağlı oduğunu göstərmək mümkündür.

Bazar iqtisadiyyatında faiz mənfəətin bir hissəsi olub, istifadə edi­lən borc kapitalından asılıl olaraq ödənilir və bank kreditlərinin, eləcə də başqa kreditlərin əsaslarından biri olaraq özünü göstərir. Kre­dit idarələri aktiv əməliyyatları üzrə faiz aldıqları halda bəzi pas­siv əməliyyatları üzrə faiz ödəyirlər. Bu axırıncı ödəniş müəssisə və təşkilatlardan bankın almış olduğu gəlir hesabına aparılır. Odur ki, burda faizin mahiyyəti dəyişmir.

Faiz şəklində kredit idarələrində toplanan vəsaitlər onların fəa­liyyəti ilə əlaqədar xərclərin ödənilməsinə və bankın ehtiyat fonduna yönəldilir, müəyyən qədəri isə dövlət büdcəsinə göçürülür. Faizin rolu bununla bitmir. Ondan kommersiya hesabının möhkəm­lən­dirilmə­sində, vəsaitlərdən səmə­rəli istifadə olunmasında təsirli bir alət kimi istifadə edilə bilər.

Dövlətin milli iqtsiadiyyatın tənzimlənməsini həyata keçirmək fun­ksi­yasının yerinə yetirilməsində iqtisadi qanunların tələbləri nə dərəcədə dürüst nəzərə alınırsa cəmiyyət üçün bir o qədər sərfəlidir. Odur ki, bazar iqtisadiy­yatının ayrı-ayrı mərhələlərində faiz səviyyəsi­nin dəyişilməsinə milli iqtisadiyyatın inkişaf tələblərinin ini­kası kimi baxıla bilər. İqtisadi islahatlar şəraitində faiz dərəcələri yeni­dən müəyyən edilmişdir. Bazar iqtisadiyyatında kreditləşmə və hesablaşmaların yeni əsaslarla qurulması, kreditin stimuledici rolu­nun yüksəldilməsi vacibdir. Kredit faizləri bazar iqtisadiyyatı siste­minə uyğunlaşdırılmağa başlandı. Bu faiz dərəcələri bir-birindən xeyli fərqlənməklə yanaşı, o kommersiya banklarının işinin bir hissəsi ol­mağa başlamışdır.

Faiz norması bu və ya digər dövrdə faizlərin səviyyəsini xarakte­rizə edir. O, iqtisadi vəziyyətdən asılıdır və dəyişkəndir.

Borc kapitalı bir sıra görkəmli iqtisadçı-alimlərin diqqətini cəlb et­mişdir. Xüsusən borc kapitalı ilə həqiqi kapital arasında vəhdət və asılılıq məsələlərinə diqqət cəlb edilmişdir.

Borc kapitalının cəmiyyətdə fəaliyyət göstərən kapitallar sıra­sında özünəməxsus yeri olduğu kimi, spesifik xüsusiyyətləri də bəlli­dir. Həmin xüsusiyyətlər borc kapitalının mahiyyətindən irəli gəlir və iqtisa­diyyatın inkişafı səviyyəsi və tələblərindən irəli gəlməklə tək­millə­şir.

Keçmiş sovet iqtisadi ədəbiyyatlarında borc kapitalının xüsu­siyyət­lərinə baxılarkən onun hərəkəti xüsusiyyəti, fərqli əmtəə olması göstərilməklə yanaşı, həmin kapitalın tüfeyli xarakterindən bəhc edilirdi.

Fikrimizcə, həmin məsələlərə obyektiv və tənqidi münasibətlə yana­şıl­malıdır.

Marksçıların tənqid hədəflərindən biri kiçik pül məbləğlərinin banklarda yığılması faktına qarşı yönəldilmişdi.

«Bank sistemi inkişaf etdikdə, yəni banklar əmanətlər üçün faiz verməyə başladıqda, buraya daha sonra, bütün siniflərin yığdığı pul və müvəqqəti sərbəst olan pulu qoyulur. Özlüyündə pul kapital kimi işləyə bilməyən kiçik məbləğlər birləşib böyük pul kütləsinə çevrilir və beləliklə, böyük pul gücü alır. Bank sisteminin xüsusi bir nəticəsi ol­maq etibarı ilə kiçik məbləğlərin belə yığılmasını əsl pul kapitalistləri ilə borc alanlar arasında onun vasitəçi rolundan fərqləndirmək lazım­dır. Nəhayət, ancaq tədriclə istehlak edilməsi nəzərdə tutulan gəlirlər də banklarda depozitə qoyulur». (K.Marks, «Kapital», Azər­nəşr, 1960, s.416).

Həmin müddəa ətrafında sovet iqtisadçıları borc kapitalına qarşı xeyli dedi-qodu etmişlər. Bununla yanaşı, həmin iqtisadçılar keçmiş SSRİ əha­lisinin qənaətlərinin hesabına əmələ gələn pulların əmanətlər kimi kredit idarələrinə yığılması üçün əsaslandırma və təbliğa­tın önündə gedirlərdi.

Zahirən məcburiyyət qarşısında kreditin rolu etiraf edilsə də, əs­lində o, cəmiyyətdə ziddiyyətlər yaradılması tərəfinə çəkilirdi. «Buna görə də kredit məhsuldar qüvvələrin maddi inkişafını və ümumdünya ba­zarı yaranmasını sürətləndirir ki, yəni istehsal formasının maddi əsasları olan bunları müəyyən inkişaf dərəcəsinə çatdırmaq da kapita­list istehsal üsulunun tarixi vəzifəsidir. Bununla birlikdə kredit həmin ziddiyyətlərin zorakı partlayışlarını, böhran­ları sürətləndirir, bununla da köhnə istehsal üsulunu dağıdan ünsürləri gücləndirir. (K.Marks «Kapital», III c., 1960.- S.455). Bu müəllifi özlərinin sələf­ləri adlandıran sovet iqtisadçıları keç­miş SSRİ-də kreditdən hərtərəfli ist­fiadə olunmasına çağırırdılar. Əgər kredit dağıdıcıdırsa, o hər yerdə dağıdıcı olmali idi. Fəqət belə deyildir. Bazar iqtisadiyyatı məramla­rına görə borc kapita­lının istifadəsi və onun nəticələri haq­qında müddəa­lar da kapitalın bu formasından cəmiyyətdə həmrəy­liyə, iqti­sadi mənafelərin əlaqələndirilməsinə yönəldilməlidir. Bu­nunla belə, nəzərdə tutmaq lazımdır ki, borc kapitalının rolu intə­hasız deyildir. Onun hərəkətinin, həcminin və s. cəhətlərinin obyektiv hədləri vardır. Bunlar təcrübədə çox böyük götür-qoyla, ölçülüb-biçil­mələrlə, tərəf-müqabillərin mənafelərinin uzlaşdırılması ilə şərt­lənən prose­dur­a­lara əsaslanır.