Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

36 

library.ziyonet.uz/ 

 

deydi u. Chunki charxi falak — osmonning zulmi haddidan oshgan, qachongacha undan 

alam, xorlik chekish mumkin? «Hajr bedodi»ni shoir «charx bedodi» bilan bogʻlaydi, 

zero doʻstni doʻstdan judo etgan, bir dam shodlikni ravo koʻrmaydigan gʻaddor dushman 

shu zabun (past) va sitamgar charx-da! Bu oʻrinda shunday savol tugʻiladiki, Navoiyning 

falakka qarshi bosh koʻtarishi, isyoni uning tasavvufiy e’tiqodiga zid emasmi? Axir 

osmonu falakni ham Alloh yaratgan-ku. Buni anglash uchun «taqdir» istilohining 

ma’nosini bilishimiz lozim. Taqdir yoki taqdiri azaliy — bu kishi hayoti, faoliyatining 

xudo tomonidan oldindan belgilanishi demak. Bu tushuncha tasavvufda kengroq ma’noda 

talqin qilinadi: Mutlaq ruh tomonidan ajralgan moddiy dunyo oʻzi mustaqil harakat qila 

boshlaydi, odam farzandi ana shu moddiy dunyodan jabr koʻradi, Mutlaqiyatning oʻzidan 

emas. Demak, Navoiy osmonga qarshi gʻazabkor norozilik izhor etganda, tangriga qarshi 

emas, balki hamma vaqt insonni azob girdoblarida tutadigan, oʻz murodi boʻyicha 

yashashga imkon bermaydigan charxi falakka qarshi chiqqan boʻladi. 

Zuhd koʻnglum koʻzgusin qilmish muqaddar, ey harif, 

Sindirurmen tavba piri itiq irshodi bila. 

«Zuhd» — parhez, tiyinish uzlat. «Harif»—suhbatdosh, doʻst. «Irshod»—toʻgʻri yoʻl 

koʻrsatish, hidoyat. «Muqaddar»— gʻuborli, qora, gamgin. Baytning ma’nosi turur: 

«Zuhd, ya’ni zohidona tavba-tazarru’ koʻnglimning koʻzgusini gʻuborlik qilibdi, ey doʻst, 

bunday tavbani ishq pirining rahnamoligida sindirib tashlayman.» Shoir quruq, soxta 

zohidlik bilan ilohiy ishq mayidan bahramandlikni qarama-qarshi qoʻyadi, chunki 

zohidlar faqat tavba bilan chegaralanar, ilohiyotni dark etishning orifona lazzatidan 

bexabar edilar. Haqiqiy sufiyning koʻngil koʻzgusi ilohiyot mayidan tavba qilish aksincha 

koʻngilni xiralashtiradi, Tavba tasavvufda ham bor, ammo unda bu tushuncha tariqat 

yoʻliga kirishning birinchi bosqichi, harom-haloldan tiyinishni anglatadi. Zohid tavbasi, 

shunday qilib, taraqqiy topmagan, namoyishkorona tavbadir. Osmon qadahlarini 

«sindirish» bilan zuhd tavbasini «sindirish» orasida aloqa bormi? Agar zohidlik bilan 

osmon, ya’ni dunyo va dunyoparastlikni aloqador deb hisoblasak, unda osmon qadahini 

sindirish bilan zuhd tavbasini sindirish ham aloqador boʻlib chiqadi. 

Bevafolik gar budurkim qildi ul toʻx, ey koʻngul, 

Sirfa qilmas oshnolig odam avlodi bila. 

Bu baytning ma’nosi «sirfa» soʻzining («Gʻaroyib-us sigʻar» devonining 1959 yilgi va 

«Badoye’-ul bidoya»ning 1988 yilgi nashrida mazkur soʻz shu koʻrinishda chop etilgan) 

ma’nosini anglash orqali bilib olinadi. Alisher Navoiy asarlarining izohli lugʻatida 

«sirfa»— jabr, zulm, jafo deb tushuntirilgan va ushbu bayt misol qilib keltirilgan. 

«Farhangi zaboni tojik» lugʻatida mazkur soʻz yoʻq, balki «sirf» soʻzi borkim, uning 

ma’nosi xolis, sof, faqat, hechdir. «Gʻiyos-ul lugʻot»da ham sirf (sirfa soʻzi yoʻq) soʻzi 

shu xilda izohlangan. Zulm, jabr ma’nosini qoʻyib koʻraylikchi: «Ey koʻngil, bevafolik 

agar ul shoʻx qilgan darajada boʻlsa, zulm (jabr) qilmas oshnolik odam avlodi bila». 

Koʻrinib turibdiki, ma’no chiqmadi: zulmning oshnolik qilishi yoki qilmasligi 

---