Amaliyot korxonasi( at xalq banki) haqida malumot. Xafsizlik qoidalari

Baholangan obyekt hisobotini tuzish jarayoni

Kredit berishda ikki xil tizimdan foydalaniladi:

• 
  Garov evaziga:
  
• 
  Garovsiz.
  

Garov evaziga beriladigan kreditda garov baholanadi. Garov bahosiga qarab kredit summasi kelib chiqadi. Baholash jarayonida 3 ta yondashuvdan foydalanilgan holda mulk qiymati aniqlanadi.

Mulkni baholash ko‘pincha quyidagi maqsadlar uchun talab qilinadi: bankdan kredit olish (ipoteka, iste’mol); meros olish uchun; sud jarayoni maqsadlari uchun; mulkni sotish uchun. Baholash obyekti qiymatining yakuniy kattaligi baholash natijasi hisoblanadi. Baholash natijasi tomonlar baholash obyekti bilan bitim tuzish yoki boshqa harakatlarda, jumladan, oldi-sotdi shartnomasi tuzishda, ijaraga yoki garovga berishda, sug‘urtalashda, kreditlashda, ustav (ombor) kapitaliga kiritishda, soliqqa tortish maqsadlari uchun, moliyaviy (buxgalteriya) hisobot tuzishda, korxonalarni va xususiylashirish qayta tashkil qilishda, nizolarni hal qilishda, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda va boshqa holatlarda qo‘llanilishi mumkin.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin, davlatning rivojlanishi uchun bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li tanlandi.

Shunday ekan, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotining islohatlari bosqichma-bosqich olib borilishi, mulk shakllariningo‘zgarishi jarayonida shakllangan mulk bozorida baholash faoliyatining tiklanishi va rivojlanishiga davlat iqtisodiyotining rivojlanayotganligi sabab bo‘ldi.

Demak, davlat bozor iqtisodiyoti tizimiga o‘tishi bilan o‘zining tasarrufidagi mol-mulkni xalqqa, jamoalarga hamda individual shaxslarga bera boshladi. Buning negizida esa ushbu mulkni baholash, uni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish zarurati paydo bo‘ldi. Ayni damda ushbu zarurat baholash faoliyatining rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qildi.

Baholash keng qamrovli tushuncha bo‘lib, mulkni, ya’ni bino va inshootlarni, mashina va uskunalarni, transport vositalarini va qolaversa, insonning salohiyatidan tortib, yer yuzidagi barcha – jamiki narsalarga baho berishdan iboratdir.

Baholash faoliyatida, mulkni baholash, uning mohiyati, o‘ziga xos xususiyatlari, baholash faoliyati ketma-ketligi, unga tegishlime’yoriy-huquqiy hujjatlar haqida gap yuritiladi.

Baholash faoliyati respublikamizda mustaqillikka erishilgan davrdan boshlab asta-sekin rivojlana boshladi. Boshlang‘ich davrlardagi xalqaro talablarga mos keladigan milliy davlat baholash andozalarini ishlab chiqish va amalda qo‘llash borasidagi ijobiytajriba haqida gapira turib, ayni vaqtda baholovchi ekspertlar faoliyatini ma’lum tartib va qoidalarga bo‘ysundiruvchi tegishli to‘la me’yoriy negizning, uni boshqarish va nazorat qilish samarali tizimining amalda mavjud bo‘lmaganligini ta’kidlab o‘tish zarur.

Baholashni o‘rganish uchun, avvalo, ma’lum iqtisodiy, texnik bilimlarga ega bo‘lish, baholash faoliyatining mazmun-mohiyatinitushunib yetish, mulk va mulk egasini aniqlash va nihoyat, aynan, baholash sohasi bo‘yicha tahsil olish zarur. Buning uchun baholash faoliyatini o‘rganish, ma’lum bir tajriba orttirish va bilim maskanlarida o‘qish tavsiya etiladi.

Baholash faoliyatini amalga oshirishda – baholash sertifikatiga ega, malakali baholovchi va shu bilan birga baholash faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ham ega bo‘lishini talab qiladi («Baholash faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunning 4-moddasi).Baholash faoliyati bilan shug‘ullanuvchi malakali mutaxassislarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish masalasiga alohida e’tibor qaratish kerak. Bu maqsadni amalga oshirish uchun o‘quv adabiyoti, texnik va boshqa vositalarning tegishli majmuasini tayyorlash lozim.

Bundan tashqari, baholovchi ekspertlarni tegishli professional darajada o‘qitish va attestatsiyadan o‘tkazish, baholash faoliyatining ilmiy negizini ta’minlovchi uslubiy materiallarni tayyorlash va ishlab chiqish, chet el professional andozalarini milliy zamonaviy sharoitlarga moslashtirishni tashkil etmay turib, baholash faoliyatini rivojlantirishni amalga oshirib bo‘lmaydi. O‘zbekistonda baholashfaoliyati ma’lum darajada rivojlanmoqda, negaki sotish va sotibolish, ijara, garov, sug‘urta, asosiy jamg‘armalarni qayta baholash,korxonalarning birlashuvi va jalb etilishi, merosxo‘rlik huquqiningbajarilishi, sud hukmining ijro etilishi uchun o‘z vaqtida obyektnibaholash zarur bo‘ladi.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng mulkni davlattasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish chora-tadbirlari jadalsur’atlar bilan boshlandi. Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, davlattasarrufidagi mulkni xususiylashtirish uchun baholash faoliyatigabevosita talab tug‘iladi.Bundan tashqari, rivojlanayotgan harqanday mulk bozorida kechadigan munosabatlarning barchasibaholash faoliyatining rivojlanishini taqozo etadi.Demak, o‘zo‘zidan demokratik davlatda xususiylashtirish jarayonlari va bozormunosabatlari qancha jadal rivojlansa, baholash faoliyati ham shujarayon o‘sishiga qarab rivojlanib boradi.

Turli toifadagi mulklarni (ko‘chmas va ko‘char) ma’lum birmaqsad uchun (sotish, garovga qo‘yish, ijaraga berish va shukabilar) baholashning ilmiy-uslubiy va amaliy asoslari chet eltadqiqotchilari ishlarida keng yoritilgan. Mulk qiymatini baholashasosida takror ishlab chiqarish xarajatlari va undan foydalanishdanolinadigan daromadlarning bahosi yotadi. Mulk obyekti narxlariningdinamikasi talab va taklifning o‘zaro nisbati va shu kabi boshqabozor iqtisodiyoti qonunlari ta’siri ostida shakllanadi. Har bir mulko‘z egasiga foydalanishidan ma’lum daromad keltiradi. Turli toifadagimulk qiymatini aniqlash baholanayotgan obyektning o‘zigaxos xususiyatlarining ko‘pligi, shu bilan birga mulkni baholashgata’sir ko‘rsatuvchi omillar bilan belgilanadigan g‘oyat murakkab vako‘p mehnat talab qiluvchi jarayon hisoblanadi.

Shuningdek, mulkni baholashdan maqsad:

Birinchidan, uni qonundan tashqari bo‘lgan tartibsizliklargabarham berish, ko‘char va ko‘chmas mulk bahosi sun’iy o‘sishiningkeskin oldini olish hamda bir maromga keltirishini ta’minlash;

Ikkinchidan, qonunda ko‘rsatilgan tartibda baholovchikompaniyalarni yaratib, ular o‘rtasida raqobatchilik muhitiniyaratish va erkinlik, odillik tamoyillariga tayangan holda faoliyatyuritishini ta’minlash;

Uchinchidan, davlat soliq siyosatida mulkni baholovchitashkilotlarga soliq bo‘yicha imtiyozlar berish hamda ularni qo‘llabquvvatlash;

To‘rtinchidan, mulk (ko‘chmas mulk) bahosining turg‘unliginisaqlab turishni ta’minlash;

Beshinchidan, mulkni baholashda keng foydalanilayotganme’yoriy hujjatlarni qayta ko‘rib chiqib, uni mos ravishdajamiyatimizning mulk bozoriga reallashtirishini hamda baholovchi tashkilotlar ish faoliyatida foydalanadigan me’yoriy hujjatlarnitakomillashtirishni ta’minlash.

Yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqib, mulkni baholashjarayonida belgilangan tartiblar asosida to‘g‘ri faoliyat olib borilishi,baholash faoliyatining mamlakatimizda rivojlanishida muhim rolo‘ynaydi.

Obyektni samarali boshqarish va taqsimlash maqsadida uningbozor yoki boshqa turdagi bahosi aniqlangach, bu jarayonda kimlarishtirok etishi va aynan qaysi obyektlarda mumkinligini hamaniqlash lozim. Narx belgilanayotganda obyekt va subyektlarningbahosi ham nazarda tutiladi.

Baholash faoliyatining subyekti jismoniy va yuridik shaxslar,davlat hokimiyati organlari, o‘z-o‘zini boshqaruvchi tashkilotlarningbaholovchilari hisoblanadi. Baholash jarayonining subyektlarigaquyidagilarni kiritish mumkin:

– davlat hokimiyati organlari;

– tashkilotlar va yuridik shaxslarning individual baholovchilari;

– baholovchilarning professional uyushmasi;

– buyurtmachi-baholovchilarni – baholovchi va yuridik yokijimsoniy shaxslarning yozma shakldagi shartnoma bo‘yicha o‘zarokelishuv asosida u yoki bu obyektning baholanishi amalga oshiriladi;

– baholash xizmatining iste’molchilari – ijro hokimiyatiningbaho haqidagi hisobotda o‘z aksini topadigan ma’lumotlarga egabo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslari.

Obyektlarni individual tadbirkorlarning baholovchilari yokibaholovchi kompaniyalarning baholovchisi kabi jismoniy shaxslarham baholashlari mumkin.Oxirgi holatda aynan baholovchikompaniya obyektni baholash uchun buyurtmachi bilan shartnomatuzadi. Obyektni baholovchi subyektlar sifatida, bir tomondan,faoliyati qonun bilan belgilab qo‘yilgan (baholovchilar) yuridikva jimoniy shaxslar (individual tadbirkorlar), ikkinchi tomondan,ularning xizmatidan foydalanadigan iste’molchilar (buyurtmachilar)tan olinadi. Shu tariqa buyurtmachi va baholovchilar – birinchibosqichning subyektlari, qolgan barchasini ikkinchi bosqichdagisubyektlar deb atash mumkin.

Hokimiyat organlari tizimini shakllantirishda, talablarnibelgilashda, baholash jarayonini tashkil etish uchun shart-sharoitlaryaratishda, normativ-huquqiy aktivlar va ularning ijro organlaritomonidan amaliyotga joriy qilinishida va baholovchilarningfaoliyatini nazorat qilishda ishtirok etadi.

Hokimiyat organlarining normativ-huquqiy aktivini baholashjarayonini qat’iy tartibga bog‘lanib qolishidan saqlash vareal iqtisodiy hayotga imkon qadar yaqinlashtirish maqsadidabaholovchilarning o‘zlari ushbu jarayonda faol ishtirok etishiningmaqsadga muvofiq ekanligi nazarda tutiladi.

Baholash natijalarining iste’molchilariga kelsak, ular buyurtmachilarbo‘lishi shart emas. Baholash natijalarining har qandayishtirokchisi uning iste’molchisi bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga,hokimiyat organlari ham (davlat yoki munitsipal mulk egalari ham privatizatsiya qilingandan keyin xususiy mulk egasi rolidachiqishi mumkin). Baholashda buyurtmachi va iste’molchiningehtiyojlari bunday vaziyatlarda mutanosib kelmasligi hammumkin. Agar obyektni baholash jarayoni uni soliqqa tortishmaqsadida mustaqil baholovchilar tomonidan amalga oshirilsa, unda mustaqil baholash xizmatining iste’molchisi obyektnibaholash bo‘yicha hisoboti bilan uning to‘g‘riligini nazoratqilish mazmuni bilan bog‘liq ma’lumotlardan foydalanuvchisoliq organlari hisoblanadi. Soliqqa tortiluvchi esa buyurtmachi vazifasida chiqadi va bu ikki tomonning qiziqishlari bir-birigazid bo‘ladi. Baholash jarayoni natijalarining (narxning) aniqligiuchun baholovchi to‘liq javobgar bo‘ladi. Ammo buyurtmachibaholovchini baholanuvchi obyektni baholash bilan bog‘liqhujjatlarning to‘liqligiga va baholovchiga obyektdan bemalol foydalanish huquqini berishga mas’ul hisoblanadi.

Shu tariqa baholash jarayonini amalga oshiruvchilar bu boradaumumiy qobiliyatga va huquqqa ega bo‘lgan, uning ustavi bilantanish bo‘lgan individual tadbirkorlar, yuridik shaxslar bo‘lishimumkin.

Baholash obyektlari jumlasiga quyidagilar kiradi:

– alohida moddiy obyektlar (ashyolar);

– shaxsning mol-mulkini tashkil etuvchi ashyolar majmuyi, shujumladanmuayyan turdagi (ko‘char yoki ko‘chmas) mol-mulk;

– mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolargabo‘lgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar;

– talab qilish huquqlari, majburiyatlar (qarzlar); ishlar, xizmatlar,axborot;

– intellektual mulk obyektlari va qonun hujjatlarida fuqarolikmuomalasida bo‘lishi mumkinligi belgilangan boshqa fuqarolikhuquqlari obyektlari.

Baholanadigan obyektlar orasida biznes (tashkilotlar,idoralar, kompaniyalar) salmoqli o‘rinni egallaydi. Biznesnibaholashda obyekt sifatida foyda olishga yo‘naltirilgan vatashkilotning faoliyatiga asoslangan mulk kompleksi faoliyatinamoyon bo‘ladi. Tashkilot fuqarolik huquqi obyekti hisoblanib,xo‘jalik oborotiga kiradi, xo‘jalik operatsiyalarida ishtirok etadi.Natijada uning qiymatini baholashga ehtiyoj paydo bo‘ladi.Tashkilotning mulkiy majmua tarkibiga uning maqsadlari yo‘lidaxizmat qiladigan, xo‘jalik ishlarini yuritish uchun zarur bo‘lgan,foyda olishga xizmat qiladigan mulkning barcha turlari, shubilan birga, ko‘chmas mulk (yer maydoni, bino, inshootlar),mashinalar, asbob-uskunalar, boshqa transport vositalari,inventarlar, xomashyo, mahsulot, mulkiy majburiyatlar,qimmatbaho qog‘ozlar, nomaterial aktivlar, intellektual xususiymulk obyektlari, firmaning nomi, xizmat belgilari, patentlar,litsenziyalar, yangiliklar, tovar belgilari kiradi. Shuning uchunbiznesni baholashda baholovchi tashkilotni uning xususiykapitali qiymatini aniqlagan holda, umumiy tarzda va mulkiymajmuaning ayrim qismlarini (aktivlar va vazifalarni) alohidabaholaydi.

Tashkilot baholash obyektining murakkab tizimi sifatida aniqbaholanadigan chegaraga ega bo‘lishi lozim, chunki baholanayotganbiznes har xil tarkibiy qismlardan iborat bo‘ladi. Tashkilotningtarkibiga har xil bo‘limlarda va hududlarda joylashgan sexlar,uchastkalar, xo‘jalikni yuritish uchun zarur bo‘lgan ashyolar, maxsusbo‘limlar, idora tizimi, kommunikatsiya va aloqa vositalari kirishimumkin. Tashkilot mavjudligining tashkiliy-huquqiy shakli hammuhim ahamiyat kasb etadi. Birlashmalar, xoldinglar, moliyaviysanoatguruhlari baholash obyekti bo‘lishi mumkin. Bundayholatlarda bir biznes doirasida tarmoqdan ajralib chiqqan bir nechtakompaniyalar, bo‘limlar, filiallar birlashadi. Biznesni to‘g‘ri baholashuchun pul oqimini va ularning yo‘nalishini, shu bilan birga, harbir bo‘limning haq-huquqlarini nazorat qilish kerak. Obyektningtarkibida ijtimoiy-madaniy jabhalar bor-yo‘qligini, uning umummilliyqadriyatga ega ekanligini ham aniqlash lozim bo‘ladi.Baholash jarayonini tashkil etish uning maqsadi, soni, hisobgaolinishi lozim bo‘lgan omillarni jamlash bilan bog‘liq bo‘ladi.Baholovchi bozor narxini yoki undan farq qiluvchi qiymat shaklinihisoblab chiqadi. Baholash standartida baholash jarayoni subyektlaritayanishlari lozim bo‘lgan qiymatning (baho, narx) o‘nta shaklianiqlangan:

– bozor bahosi;

– obyekt qiymati bahosining bozor bilan cheklangan narxi;

– obyektning almashtirish bahosi;

– obyektning takror ishlab chiqarish bahosi;

– obyektning foydalanilayotgan vaqtdagi bahosi;

– investitsion baho;

– obyektni soliqqa tortish uchun belgilanadigan bahosi;

– likvidatsiya qilish (yo‘qotish) bahosi;

– chiqitga chiqarish bahosi;

– maxsus bahosi.

O‘zbekistonda mulk qiymatini baholashning tashkiliy-huquqiyasoslari amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va davlat mulkini bosqichma-bosqich davlat tasarrufidan chiqarish jarayonlariningchuqurlashuviga muvofiq tarzda rivojlanmoqda. Hozirgi vaqtdabu asoslar qonun va qonunosti hujjatlari, mulk qiymatini baholashstandartlarining milliy tizimi va boshqaruv organlarining boshqatartibga soluvchi hujjatlari bilan namoyon etilgan.

Ko‘chmas mulkni baholashdagi bosh muammo – bu asos sifatidaobyektning o‘tmishi va hozirgi ahvoli to‘g‘risidagi ma’lumotlarnianiqlash va kelgusi holati maqbul bashoratlarini topishdan iborat.Baho berishda bu yondashuvlar bir-birini istisno qilmay, balkio‘zaro to‘ldiradi va ulardan har biri bir necha usullarni birlashtiradi.

Bu usullarni hisob-kitoblarni bajarish jarayoniga nisbatan o‘z yondashuvlari bo‘yicha tasniflash mumkin.

Mutaxassislarda eng ko‘p tarqalgan, shu tasnif bo‘yichako‘chmas mulkni baholash usullari uchta guruhga birlashgan:

1) daromadli yondashuv;

2) xarajatli yondashuv;

3) qiyosiy yondashuv.

Baholanayotgan obyekt qiymati kutilayotgan daromadlar miqdoribilan aniqlanadi. Baholash potensial mulkdor uchun o‘ziniqiziqtirgan davr uchun bo‘lg‘usi daromadlarning joriy qiymatiganisbatan ko‘proq miqdorda to‘lamasligi haqida taxminga asoslanadi.