Агар Х1Х асрнинг охирларида хитой армияси немис модели асосида тузилган ва унинг фаолияти ҳам мана шу асосда қурилган бўлса, ХХ асрнинг бошларига келиб эса хитой армиясида японларнинг таъсири сезила бошлади

 
2.босқич. Шанхай компаниясининг бошланиши. Япония 
ҳукумати Шанхай шаҳрига алоҳида эътибор берар эди. У Шанхайни Хитойни 
босиб олиш жараёнидаги ҳарбий стратегик шаҳар сифатида қарар эди. Чунки 

---

16 
Шанхайни эгаллаш Япония учун Хитойни кўп жиҳатдан ўзига бўйсундириш 
билан тенг эди. ХХ асрнинг 30-йилларига келиб Шанхай шаҳри 
мамлакатнинг йирик порт шаҳрига айланди. Унинг аҳолиси 1,5 млн.га етди. 
Шаҳарни асосан инглизлар эгаллаб олган бўлиб, улар бу ерда ўзларини 
ҳақиқий хўжайинлардек тутар эдилар, инглиз байроқлари, инглиз 
полициясини ҳамма жойда учратиш мумкин эди. Шаҳарнинг хитой қисми 
инглизлар эгаллаган қисмига қараганда анча паст турмуш кечирар эди. Кучли 
ҳукумат йўқлигидан фойдаланиб инглизлар ҳоҳлаганча сиёсат юргизар 
эдилар, маҳаллий бойлар эса иложи борича кўпроқ бойликни турли йўллар 
билан қўлга киритишга ҳаракат қилар эдилар. Энди бу ҳудудни Япония 
босиб олишга киришди. Бу вақтга келиб Шанхайда ишчилар ва оддий 
аҳолининг норозилиги тобора кучая бошлади.
Шанхай учун олиб болрилган жанглар Хитойда мавжуд сиёсий 
гуруҳлар ва партияларни нисбатан бир-бири билан яқинлаштирди. Энди 
Хитойнинг асосий сиёсий кучи Гоминьдан ҳукумати билан Коммунистик 
партия биргаликда ҳаракат қилиб Японияга қарши курашда ҳамжиҳат 
бўлишга келишиб олдилар. Келишув асосида Японияга қарши курашда 
Ягона фронт ташкил этилди. Энди У Хитой Коммунистик Партияси билан 
Японияга қарши биргаликда кураш олиб бориш учун ягона фронт ташкил 
этишга рози бўлди ва келишувга имзо чекди. Келишув хужжатида 
қуйидагилар битилган эди: 
1. Нанкин хукуматини қайта ташкил этиш ва унга барча партия ва 
гуруҳлар вакилларини қабул қилиш; улар биргаликда миллат 
хавфсизлиги билан боғлиқ жавобгарликни ўз зиммасига 
олишлари зарур; 
2. фуқаролар урушини тугатиш; 
3. Шанхайдаги озодлик учун курашаётган ватанпарвар гуруҳлар 
етакчиларини тезлик билан озод қилиш; 
4. барчи сиёсий етакчиларни озод этиш; 

---

17 
5. халқ йиғинларига эркинлик бериш ва кафолатлаш; 
6. ватанпарварлик ҳаракатларини ташкил этиш эркинлигини 
бериш ва уни кафолатлаш; 
7. Сунь Ятсеннинг берган кўрсатмаларга оғишмай амал қилиб 
бориш; 
8. Тезлик билан миллий қутқарув Конференциясини чақириш 
масаласини ҳал этиш.
Айнан шу талаблар халққа қилинган мурожаатда ҳам айтиб 
ўтилган эди. Шундан сўнг ХКП М арказий Комитети қўйилган масалаларни 
муҳокама этиш учун делегация юборди. Улар орасида ҳатто Чан Кайшини 
Японияга қарши етарлича уруш олиб бормаганликда ва кераклича қаршилик 
кўрсата олмаганликда айблаб, уни ўз лавозимидан бўшатиш ва унинг устидан 
суд қилишни таклиф этганлар ҳам бўлди. Шундай қилиб, Гоминьдан ва ХКП
биргаликда қабул қилган резолюцияда миллат манфаатлари йўлида ва япон 
босқинчиларига қарши кураш учун конфликтни тинч йўл билан ҳал этиш 
зарурлиги эътироф этилган эди. Энди мамлакатнинг бу иккита йирик сиёсий 
кучлари Японияга қарши кураш учун бирлашдилар. Худди шу вақтда Хитой 
ва СССР ўртасида ҳам ҳужум қилмаслик тўғрисида шартнома имзоланди. 
Бу икки йирик сиёсий кучларнинг бирлашуви СССР томонидан Японияга 
қарши курашда Хитой армиясига кўрсатиладиган ёрдамни тезлаштирди. 
Бундай бирлашувни кутмаган японлар анча эсанкираб қолдилар.  
Нанкинни японлар томонидан эгалланганидан акейин 1938 йил 23 
июл-28 октябр кунларида Ухань шаҳрр учун олиб борилган жанглар 
урушнинг муҳим босқичи бўлди. Шаҳар Хитой учун вақтинчалик пойтахт 
вазифасини ҳам ўтаётган эди. Бундан кейин Ганчжоу шаҳри учун олиб 
борилган уруш ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди. Чунки Ганчжоу Жанубий 
Хитойнинг энг йирик порт шаҳри ҳисобланар эди. Японияда Ҳарбий Кенгаш 
Хитой ҳукуматини жанубий-ғарбий томонга чекинишга мажбур қилиш 
зарурлиги тўғрисида кўрсатма беоилган эди. 

---

18 
1938 йил ёздан бошлаб Хитой-Япония фронтида кечаётган 
воқеаларга СССР ваа Япония ўртасидаги уруш катта таъсир кўрсатди. Шу 
йил июл-август ойларида японлар СССР ҳудудида Хасан кўли атрофидаги 
жангда енгилиб катта талофат кўрган эдилар. Бу ҳолат Хитой кучларининг 
руҳини кўтариб юбборди. Бу даврда Японияда ҳукумат тепасига Хачиро 
АРита келиб, у Хитиойда кескин уруш олиб бориш ва у ердан АҚШ ва 
Англия кучларини тезроқ сиқиб чиқариш тарафдори эди.
Қайд этилган давр Хитойнинг Японияга қарши курашида янги 
босқични бошлаб берди. Энди Япония давлати Хитойда кескин жанглар олиб 
боришга эмас, аста-секин бутун Хитой ҳудудини эгаллаш ва у ердан АҚШ ва 
Англияни сиқиб чиқариш учун кураш олиб бориишга қарор қилди. Турли 
хужумга ўтиш билан боғлиқ операцияларни тўхтатди. Босиб олинган 
ҳудудларда энди у маҳаллий Хитой администрацияси билан келишшга 
интила бошлади. 1938 йил октябр ойидан 1944 йил апрел ойига қадар япон-
хитой фронтида нисбатан тинчлик бошланди. Бу даврда иккала томон ҳам ўз 
кучларини келгуси жанглар учун сақлаб қолишга ҳаракат қилаётган эди. 
Энди Япония очиқ қуролли жанглар олиб боришни эмас, босиб олинган 
ҳудудларда ўзига мос қўғирчоқ ҳукуматларни ташкил этиб, улар билан 
келишиб сиёсат тлиб боришга қарор қилиб, уруш олиб бориш тактикасини 
ўзгартирди. Шу сабабли ҳам Япония деярли барча ҳарбий кучларини 
Хитойдан олиб чиқиб кетди. Фақатгина Жанубий Хитойнинг марказида 
Гуанси провинциясида Наньин шаҳридагина қуролли кучлари қолди.
Деярли 1944 йилнинг баҳоригача Япония ва Хитой ўртасида кучли 
жанглар бўлмади. Бир қатор кичкина ҳарбий операциялар Япония 
томонидан асалга оширилсада, улар асосан Пмерика ҳарбий базаларини 
тугатишга қаратилган ҳарбий экспедициялар эди. Хитойда Японияга қарши 
курашнинг якунловчи босқичида Япониянингь Квантун армияси СССР 
ҳарбий кучлари ёрдамида Шимоли-Шарқий Хитойдан ҳайдаб чиқарилди.

---

19 
Иккинчи жаҳон уруши ҳаракатлари Европада тобора жадаллашиб 
бориши натижасида Тинч океани минтақаси асосий кураш майдонига 
айланди. Бунинг натижасида Хитой ҳудудида ҳарбий ҳаракатлар бир оз 
пасайди. 1945 йил май-август ойларида Гоминьдан қўмондонлиги японларга 
қарши қарши ҳужум бошлади. Ҳужум муваффақиятли бўлди. Унинг 
натижасида Кантон атрофида, ҳозирги Гуанчжоу шаҳрида японларнинг 100 
минг кишидан иборат катта ҳарбий кучини асосий кучлардан ажратиб қўйди.
Иккинчи жаҳон урушидан кейин Хитой давлати ҳам буюк 
давлатлардан бири сифатида тан олинди ва Бирлашган Миллатлар ташкилоти 
Кенгашига аъзоликка қабул қилинди. Хитойнинг тарихига назар солсак, 
унда расмий тарзда Японияга қарши урушда асосий ролни Хитой 
коммунистлари ўйнаган, деб эътироф этилади. Бу курашда Хитой КР усталик 
билан японларга қарши халқни бирлаштира олди, деб айтилади.
Гоминьданнинг роли ҳам албатта, ҳисобга олинади, лекин унинг бу 
жараёндаги хизматлари Коммунистик партиядан кейинги ўринга қўйилади. 
Аслини олиб қараганда, бу муаммога нисбатан Хитой тарихчиларининг 
орасисда ҳам турли қарашлар ва ёндашувлар мавжуд. Улардан бирида 
Коммунистик партия Японияга қарши урушда фақат бир неча жанглардагина 
катта фаоллик кўрсатди, асосий вазифани Гоминьдан бажарди, деб айтилади. 
Коммунистик партия кучлари асосан Пунсин Гуань атрофида қаттиқ туриб 
жанг қилдилар ва бундан ташқари бир неча жанаглардагина жонбозлик 
кўрсатдилар, лекин бошқа ҳолатларда ва жангларда фаол бўлмадилар,
Урушнинг асосий оғирлиги Гоминьданнинг ҳарбий кучлари елкасига тушди. 
Коммунистик партия Японияга қарши курашларда катта ҳисса қўшмади, деб 
ҳисоблайдилар.
Япония билан уруш даврида Гоминьдан кўп ҳолатларда фронт 
линиясида якка қолди. Жангларда 200 дан зиёд генералларини йўқотди 
(Иккинчи жаҳон уруши даврида Хитойнинг умумий талофати жон бошига 20 
млн.кишини ташкил этди). Япония-Хитой урушида иштирок этган япон 

---

20 
генераллариҳам ўзларининг асосий душмани сифатида Чан Кайши 
армиясини эътироф этадилар. Аммо Квантун армиясининг Совет Армияси 
кучлари томонидан бутунлай тор-мор қилинганидан кейин Совет 
қўмондонлиги барча ҳарбий қуролларини ХКП ҳарбий кучларига берди. 
Бунинг натижасида Хитойнинг шимоли-шарқий ҳудудида фуқаролик уруши 
бошланди. СССР ёрдамида японларнинг қувиб чиқарилиши бошқа муаммони 
юзага келтирди. Энди Хитой Коммунистик партияси ва Гоминьдан ўртасида 
кураш бошланди. Бу кураш Хитойда фуқаролар урушининг бошланишига 
сабаб бўлди. 
Коммунистик партия кучлари ва Гоминьдан кучлари ўртасида кучли 
қон тўкилган жанглар бўлиб ўтди. Бу урушда баъзан Гоминьдан, баъзан 
коммунистлар ғолиб чиқар эдилар. 1948 йилнинг кузида ХКП 
Маньчжурияни ўз назорати остига олди. ХКП катта ҳудудда ҳужумга ўтди 
ва уни эгаллади. Япония билан урушдан чарчаган Чан Кайшининг ҳарбий 
кучлари бундай катта хужумга жавоб бера олмади. Айтиш мумкинки, СССР 
Иккинчи жаҳон урушида у билан бирга бўлган ўз иттифоқчисини деярли 
энгоғир аҳволга қўйиб сотқинлик қилди. Ўз ҳатти ҳаракатлари билан Хитой 
ҳудудида фуқаролар урушини келтириб чиқарди. Бу урушлар Хитойга ҳам 
иқтисодий, ҳам ҳарбий жиҳатдан катта зарарлар келтирди. Минглаб кишилар 
қурбон бўлди.