3-mavzu. O‘rta asrlardagi pedagogik fikrlar (VII-XIV asrlar). Reja

Diniy manbalarda ta’lim-tarbiya ta’limotini rivojlantirilishi. 
 
“Barchamizga malumki, din azaldan inson ma’naviyatining tarkibiy qismi sifatida 
odamzodning yuksak ideali, haq va haqiqat, insof va adolat to‘g‘risidagi orzu armonlarini o‘zida 
mujassam etgan, ularni barqaror qoidalar shaklida mustahkamlab kelayotgan g‘oya va qarashlarning 
yaxlit bir tizimidir. 
Ayniqsa, ko‘p asrlar mobaynida xalqimiz qalbidan chuqur joy olib hayot manosini anglash, 
milliy ma’naviyatimiz va turmush tarzimizni, qadriyatlarimiz urf ananalarimizni bezavol saqlashda 
muqaddas dinimiz qudratli omil bo‘lib kelayotganini alohida takidlashimiz joiz. Nega deganda, 
insoniylik mehr-oqibat, halollik, oxiratini o‘ylab yashash, yaxshilik mehr-shafqat singari xalqimizga 
mansub bo‘lgan fazilatlar aynan shu zaminda ildiz otadi va rivojlanadi” 
Manbalar 
Tarixiy davr 
Tarixiy shart 
sharoit 
Pedagogika nazariyasini rivojlanishi 
“Avesto” 
kitobi 
muqaddas 
kitob 
X-IX 
asrlarda 
yaratilgan 548-
629 
yillar 
Zardusht 
tomonidan 
takomillashtirilg
an 
12 
ming 
xo‘kiz 
terisiga 
bitilgan Iskandar 
Zulqarnay 
Urug‘chilik, 
kuldorlik, tuzum 
milliy tarqoqlik. 
O‘zaro kurashlar 
...... 
“Avesto”ning tub mano mohiyatini belgilab 
beradigan “Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal” 
degan tamoyilni oladigan bo‘lsak, unda 
hozirgi zamon uchun ham ibratli bo‘lgan 
saboqlar borligini ko‘rish mumkin. Ana 
shunday fikrlar, yani ezgu niyat, so‘z va ish 
birligini jamiyat g‘oyasining ustuvor g‘oyasi 
sifatida 
talqin 
etish 
bizning 
bugungi 
ma’naviy idealimiz bilan naqadar uzviy 
bog‘liq, nechog‘lik mustahkam hayotiy 
asosga ega ekani ayniqsa e’tiborlidir.
(I.A.Karimov) 
“Avesto” zardo‘shtiylikning muqaddas kitobi 
bo‘lishi bilan birga ilm-fan, hayotning barcha 
sohalari 
bo‘yicha 
ancha 
mukammal 
malumotlar beradigan ulkan, eng ko‘hna 
manba hisoblanadi. 
(H.Homidov) 
“Avesto” sof diniy kitob bo‘lmay balki 
ijtimoiy, falsafiy, madaniy, adabiy tarixiy 
qimmatga ham ega bo‘lgan nodir qomusiy
yodgorlik.
xalq og‘zaki ijodi, rivoyatlar, o‘sha davr 
tarixi ifodalangan; 
Shahar-qishloqlarini obod qilish bog‘i-rog‘lar 
yaylovlarni ko‘paytirish; 
Oilani o‘z uyini ulug‘lanishi 
Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal, komil inson 
inson mezoni ekanligi; 
Vatanparvarlik, 
insonparvarlikning 
ulug‘lanishi; 
Halollik 
rostguylik, 
mehnatsevarlikning 
ulug‘lanishi; 
Yer-suv oziq ovqat va kiyimlarni toza tutish; 

---

Yerni iflos qilganni “40 kamchi urish”; 
Inson 
yashaydigan 
xonada 
yuvinish 
cho‘milish qadiyyan man etiladi; 
Kunda bir necha marta jismoiny mashq 
qilish; 
Ko‘p bolali oilalarda davlat hisoidan nafaqa 
to‘lash; 
2-3 ta tuqqan ayolni mukofotlash; 
Kasallanganda parxez, duo dori jarrohlik 
yo‘llari bilan davolash; 
Umuman olganda “Avesto” kabilar bilimlar 
xazinasi sifatida ilmiy adabiy marifiy va 
tarbiyaviy ahamiyatga molik qadimiy asardir. 
Islomning 
asosiy 
qomusi 
Milodiy VI-VII 
asrlar 
Islom dinini joriy 
etishi 
ko‘pgina 
malakatlar 
jumladan qadimgi 
Movaraunnahr 
xududini arablar 
tomonidan ishg‘ol 
etilishi. 
Islomni 
joriy 
etish 
bo‘yicha masjid 
va 
madrasalar 
qurilishi.
«Qur’on»i Karimning Inson surasida 
shunday deyilgan; “Biz insonga to‘g‘ri yo‘l 
ko‘rsatib qo‘yganmiz. Xohlagancha shukr 
keltiruvchi bo‘lsin yoki kufr keltiruvchi 
bo‘lsin.” (3 oyat) 
«Qur’on»ning 
ko‘pchilik 
oyatlarida 
insonning ixtiyori o‘zi bilan bo‘lib u qilgan 
yaxshi va yomon ishlariga ham o‘zi 
javobgardir. “SHo‘ro” surasida esa “Sizlarga 
biror mo‘sibat etsa, unga o‘z qo‘lingiz bilan 
qilgan gunohingiz sababchidir”,deyiladi.
(30-oyat). “Fussiliyat-Mufassal bayon qiligan 
sura” deb ataladi. Ushbu surada “Kim biror 
yaxshi amal qilsa, o‘zi uchundir. Kim 
yomonlik qilsa, o‘z ziyoniga qilur” (46 - 
oyat) deyiladi. 
“«Qur’on»i Karimda” kelajak avlodini 
doimo yaxshi yo‘lga yo‘nalishini, uni o‘z 
ixtiyoriga qo‘yib berish mumkinligini ko‘rib 
turibmiz. 
“«Qur’on» da har bir inson borligidan 
g‘urulanmog‘i 
lozim, 
lekin 
o‘zidagi 
sifatlardan g‘ururlanmaslik kerak, deyiladi. 
Tavba 
qilish 
insonni 
yaxshi 
ishlarga 
yetklaydi. Bunga muomala so‘zlashish odobi, 
saxiylik, 
ifffat, 
sabrlilik, 
kamtarlik, 
hamjihatlik 
kabi 
ulug‘ 
fazilatlar 
mujassamlanadi. 
Islomda 
sabr 
axloqiy 
fazilatlardan biri bo‘lib insonning ruhiy 
tayanchidir. Sabrli kishi qiyinchiliklani sabot 
bilan yengadi. Sabr barcha fazilatlarning 
onasidir. Chunki u inson qalbini ezgulik sari 
yo‘llaydi. Har bir fazilat sabrga muhtojdir.

---

Abu Abdullox 
ibn-al 
Buxoriyning 
xadislarida
810-870 
Islom ta’limi to‘la 
joriy 
etilishi 
Movaraunnahrda 
alohida 
davlatning tarkib 
topishi 
islom 
ta’limotining 
mamlakatning 
mafkurasiga 
aylanishi 
1.
600 
mingga 
yakin 
hadis 
to‘plagan. U zodning “Al-Jome 
as-Sahih” (“Ishonchli to‘plam”), 
“Al-adab 
al-Mufrat” 
(“Adab 
durdonlari”), “AtTarix as-Saxir”), 
(“Katta 
tarix”), 
“Al-Qiroatu-
xalfa-al-Imom”, (“Imom ortidan 
turib o‘qish”) kabi asarlari 
maqjud. Imom Buxoriyning “Al-
Jome as-Sahih” kitobi ma’naviy 
qadriyatlarimizni 
tiklashda, 
kishilarda axloq-odob, halollik, 
rostgo‘ylik, 
poklik 
singari 
fazilatlarni 
shakllantirish 
va 
mustahkamlashda 
muhim 
ahamiyatga egadir. 
2.
“Al-Adab Al-Mufrat” (“Adab 
durdonalari”) da ta’lim Imom 
Buxoriy o‘zining bu nodir asarida 
payg‘anbarimiz 
Muhammad 
alayhisalom aytgan eng sara 
xadislarini to‘plashga muyassar 
bo‘ldilar. 
Bu 
asarda: 
bola 
tarbiyasi, ota-ona va farzand 
burchi. 
3.
-er o‘zi ovqatlanganda xotinini 
ham ovqatlantirish, o‘zi yangi 
kiyim kiyib olsa, unga ham olib 
kiydirish, 
haqorat 
qilib 
so‘kmaslik, arazlashganda uzoqqa 
ketmasdan 
faqat 
bo‘lak 
yotishlugidir; 
4.
- otaga itoat qilish – tangriga 
itoat qilishdir. Uning oldida 
gunoh 
qilish-tangri 
oldida 
gunohkor bo‘lish bilan barobar. 
5.
- kimning oldiga uzulib ketgan 
birodari uzr so‘rab kelsa, u hoh-
xaq bo‘lsin uzrini qabul etsin. 
Agar qabul etmasa, jannatdan 
Qavsar 
havzasining 
suvidan 
mahrum bo‘lur.
6.
Ilm va bilimdonlik 
7.
-ilmning 
ofati 
– 
esdan 
chiqarmoqlik va ilmga rag‘bati 
bo‘lmagan kishilarga o‘rgatib, uni 
zoye ketkizmoqlikdir; 
8.
O‘zimdan 
keyin 
qoldirgan 
ummatlarim uchun uch narsadan 
qo‘rqaman; 
9.
Nafsu havoga berilib, yo‘ldan 
ozishidan; 

---

10.
Nafsoniy va shahvoniy hissiyotga 
berilib ketishdan; 
11.
Ilm marifatga ega bo‘la turib, 
g‘ofillarning ishini tutishidan. 
Garchi Xitoyda bo‘lsa ham, ilmga 
ntilinglar. Chunki ilm olishga 
harakat qilish har bir mo‘minga 
farzdir;
Muhammad 
at-Termiziy
824-892 
Islom ta’limi to‘la 
joriy 
etilishi 
Movaraunnahrda 
alohida 
davlatning tarkib 
topishi 
islom 
ta’limotining 
mamlakatning 
mafkurasiga 
aylanishi 
Termiziy o‘zining “Sunan” kitobida
- Xayrli va yaxshi ishlar qilishga davat 
etishining va zulmdan qaydarishining-sening 
sadaqang 
- ikki narsa borki: ko‘pchilik ularni qadriga 
yetmaydi: biri-sog‘lik, ikkinchisi – bo‘sh vaqt