3-mavzu. O‘rta asrlardagi pedagogik fikrlar (VII-XIV asrlar). Reja

 
Barkamol avlodni tarbiyalashda fan va dinning uzviy bog‘liqligi. 
Inson mohiyati, inson kamoloti tasavvufning ham ijtimoiy gumanitar 
(insonshunos) fanlarining ham o‘zak masalasi bo‘lib kelgan. Tasavvufda insonning 
botiniy olami, ichki ziddiyatlar, ruh va jism uyg‘unligi o‘ziga xos talqin etiladi. 
Insonning hayotidagi o‘rni, ijtimoliy tengsizliklar sababi ham uning siyrati va 
tabiatdan deb biladi, insonning axloqini tuzatish uning tabiatdagi salbiy xislatlarni 
mahv etishdan boshlash kerak deb tushuntiradi. Tasavvufchilar inson tabiatidagi 
salbiy illatni umumiy nom bilan “nafs” yoki “nafsi amora” deb ataydilar. 
Odam Ato ham shaytonning so‘ziga kirib nafsi tufayli jannatdan quvilgani 
«Qur’on»da keltirilgan, ko‘p rivoyatlarga asos bo‘lgan. Malumki, nafs xudbinligini 
o‘zim bo‘lay falsafasiga asoslanadi. Nafs domiga tushgandan keyin, kishi hech 
narsadan tap tortmaydi, harom – harishdan hazar etmay, boshqalar hisobiga bo‘lsa 
ham yaxshi yashashni o‘ylaydi, u zolim, berahm, riyokor bo‘lib qoladi. Tasavvufda 
odamlar o‘zaro molu – mulk uchun kurashishini emas, balki har bir odam o‘z – 
o‘zi bilan. O‘z nafsi bilan kurashishini qadrlaydi. Tasavvuf allomalaridan biri 
Bahovuddin Naqshband “O‘z nafsini yomonligini tanish – o‘zligini tanishdir” 
degan xulosaga keldi.
Pedagogika tarixida, jumladan, xalq pedagogikasida axloqiy tarbiyaning, o‘z 
– o‘zini tarbiyalashning bosh yo‘nalishi ham nafs madaniyatini tarbiyalashdir. 
YAni, 
nafs 
uchun 
yashash 
emas, 
balki, 
yashash 
uchun 
nafsni 
chegaralashdir.Insoniy hayot mohiyati, mazmuni dinning ham, fan tarixining ham 
asosiy bahs mavzusi bo‘lib kelgan.
Inson imkoniyatlarini maqsadga yo‘naltirish, inson o‘zligini bilishi va o‘z – 
o‘zini tarbiyalashi borasida tasavvuf ta’limotini ustunligi hayotda o‘z ifodasini 
topgan. Ollohga intilish - o‘zligini bilish, o‘zligini bilish – ollohni anglash g‘oyasi 
tasavvuf allomalari, ta’limotida har tomonlama talqin etiladi. Ammo pedagogika 
tarixida xalq pedagogikasi, Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida inson 
o‘zligini bilishi muammosi alohida o‘rganilmagan. Inson o‘zligini bilishi 
ta’limotining tarixiy tarqqiyoti tahlil etilmagan. Bu borada tasavvuf va pedagogika 
tarixini o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.

---

N. SHermuhammedova “insoniyatning intelektual tarixida ilmiy, falsafiy va diniy 
ta’limotlar o‘zaro aloqasi, Yevropa madaniyatining tarixida fan, falsafa va dinning 
to‘lqinsimon yaqinlashishi va uzoqlashishi”
1
2
uch davrga bo‘ldi. 
Birinchi yaqinlashish: Qadimgi Yunoniston va qadimgi Rim falsafasi hamda 
fani ( mil.avv. VII-VIasrlardan to milodiy III-IV asrlargacha), 
Ikkinchi yaqinlashish: xristian va arab-musulmon diniy fani hamda falsafa 
(II-III asrlardan XIV-XVI asrlargacha)
Ikkinchi uzoqlashish: xristian va arab musulmon diniy fani hamda falsafasi 
(XV-XVI asrlardan XIX-XX asrlarga). 
Uchinchi yaqinlashish: iostnoklassik fan va falsafa (XX asrning 
ikkinchi yarmi XXI asrning boshi). Fan va dinning yaqinlashishishning hozirgi 
kundagi omillari qayd etiladi. 
Birinchi yaqinlashishga Turon va Eron zaminida Avesto g‘oyalari 
tabiat va insoniyat hayotining tajribalari ilmiy ifodasida ko‘rish mumkin.
Din va fanning XXI asr yaqinlashuvi milliy g‘oyani yaratishga 
xalqimizning qadriyatlaridan foydalanish zarurati asosida namoyon bo‘lmoqda. 
Din asoslarini o‘rganishda zamonaviy fan yutuqlaridan foydalanish shuningdek, 
jamiyatning ma’naviy qudratini oshirishda, tasavvuf imkoniyatlarida foydalanish 
masalasida pedagogikaning aloqasi fikrimiz dalilidir.
O‘z navbatida tasavvuf o‘rta asr musulmon falsafasida hurfikrlilik 
ko‘rinishi sifatida ham namoyon bo‘ldi. Xuddi shuning uchun ham, mashhur rus 
olimi YE. YE. Bertels yozganidek, tasavvuf adabiyotini o‘rganmasdan turib, o‘rta 
asrlar musulmon Sharqi madaniy hayoti haqida tasavvurga ega bo‘lish mumkin 
emas. Bu adabiyotdan xabardor bo‘lmasdan Sharqning o‘zini ham anglash qiyin”. 
Tasavvuf falsafasining shakllanishida nafaqat «Qur’on» Hadislar 
balki, Yaqin va O‘rta Sharq mamalakatlarida keng yoyilgan zardushtiylik, 
buddizm, Yevropaning ko‘pgina malakatlarida tarqalgan neoplatonizm (asoschisi 
yunon faylasufi Ploton), iudaizm va xristianlik g‘oyalarining tasiri sezilarli bo‘ldi. 
Bir asrga yaqin fan va dinni bir – biriga qarshi qo‘yish, milliy qadriyatlar 
ildiziga bolta urish xalqimizning madaniy, iqtisodiy taraqqiyotda XX asrga kelib 
ayrim mamlakatlardan orqaga qolishiga sabab bo‘ldi. Mustaqillikka va shovinistik 
siyosat ustuvorligi, milliy madaniyatni yo‘qotishga harakat ma’naviy arosat 
holatiga olib bordi. Ziyoli, davlat arbobining ayrimlari o‘z ota – onasining dafn 
marosimiga qatnashaolmay qoldi.
Jahon xalqlari tan olgan buyuk bobokalonlarimiz: Al Xorazmiy, Abu 
Rayhon Beruniy, Ahmad Farg‘oniy, Burxoniddin Marg‘iloniy, Yusuf Xos Hojib, 
Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning qomusiy ta’limoti, 
pedagogik qarashlardagi diniy, milliy va ilmiy uyg‘unlik, yaxlitlik buzib 
o‘rganildi.
Tasavvuf tadrijiy taraqqiyotga ega bir ta’limot bo‘lib, islom olamida XIII 
asrning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. IX asr boshlarida kelib tasavvufning nazariy 
asoslari ishlab chiqildi, so‘fiylarning amaliy, ruhiy – psixologik mashqlari, o‘z – 
1 Shermuhammedova N. Falsafa va fan metodologiyasi.- T.: M. Ulug‘bek, 2008 y 

---

o‘zini tarbiyalash va chiniqtirish tadbir usullari shakllandi. Tariqat, marifat, haqiqat 
degan tushunchalar yuzaga keldi.
Uning predmeti insonparvarlik, insonshunoslik odam va odam mohiyati 
Soflik, Haqiqat, Marifat, Go‘zallik, Kamolot ideali unga yetishish: ta’lim – tarbiya, 
o‘z – o‘zini tarbiyalash yo‘llari, usullaridir.
Pedagogika tarixining predmeti: kishilik jamiyati paydo bo‘lgandan boshlab 
ta’lim- tarbiya maqsadi, mazmun, metod, vositalarining taraqqiyoti, ta’lim – 
tarbiya jarayoni qonuniyatlarini hayotda ifodalanishi; xalq pedagogikasi 
rivojlanishi va har bir davrda jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni, har bir xalqning 
ta’limiy - tarbiyaviy qadriyatlari va uni millat taraqqiyotida tutgan o‘rni; buyuk 
mutafakkirlarning ta’lim – tarbiya haqidagi ta’limotining ilmiy, tarixiy va amaliy 
ahamiyati; va nihoyat diniy ta’lim - tarbiyaning ijtimoiy, ilmiy va amaliy 
mohiyatidir. 
Demak, avvalo, pedagogika tarixi va tasavvuf ta’limotini uzviy bog‘liqligi 
ularning ijtimoiy predmetida ifodalanadi. Malumki, kishilik jamiyati tarixiy 
taraqqiyoti dinlar tarixi bilan bog‘liq. Ta’lim – tarbiya insoniyat hayotining 
tarkibiy qismi, mohiyati va hayotbaxsh omil bo‘lib kelgan. Ibtidoiy jamiyatdanoq 
yoshlarni hayotga tayyorlash, turmush tajribalarini ularga o‘rgatish, tarbiyalash 
kishilar faoliyati, urug‘ oqsoqqollari faoliyatining muhim qismi bo‘lgan, shu 
asosda insoniyat rivojlangan, ta’lim – tarbiya tajribalari orta borgan, jamiyatning 
ma’naviy, iqtisodiy taraqqiyot qudratiga aylangan.
Pedagogika tarixining muhim muammosi xalq pedagogikasi diniy ta’limot, 
jumladan tasavvuf tariqatlari bilan uzviy bog‘liqdir. Xalq pedagogikasi tarixini 
o‘rganishda yangicha yondoshuv ana shu uyg‘unlikka asoslanishi taqozo etadi. 
Masalan, “Avesto” dagi ta’lim – tarbiya tizimini tariqat tahlili pedagogika tarixini 
sarchashmalarini ochilishiga imkoniyat berdi. Ta’lim - tarbiya maqsadi mazmuni, 
metodlari, qadimgi yunon pedagogikasidan bir necha asr oldin shakllanganidan 
dalolat beradi. Bugun ham xalqning hayotida, zardushtiylik qoidalarini saqlanib 
qolgani xalq pedagogikasi, diniy ta’limot bilan izchil rivojlanganidan dalolat 
beradi.
Shuningdek, diniy asarlar, dostonlar, tasavvuf allomalarining hayoti, Alisher 
Navoiyning “Lisonut - tayr” asarida keltirilgan rivoyatlar kabi hikmatlar 
pedagogika tarixining muhim xazinasiga aylandi. Bu yaxlitlik va uzviylik ta’lim – 
tarbiya maqsadi hayot mezoni mumtoz g‘oya jamiyat taraqqiyotining omili, 
pedagogika tarixini o‘rganishning metodologik asosi ekanligini isbotlaydi. 
Ta’lim – tarbiyaning ijtimoiy mohiyati, har bir davrda jamiyat taraqqiyotida 
tutgan o‘rni uning mazmuni, metodlari va vositalari bilan belgilanadi. Bu borada 
zardushtiylik va boshqa diniy ta’limoti alohida o‘rganilishi zarur.
Boshqa jahoniy dinlar va zardushtiylik ta’limotida ta’lim – tarbiya maqsadi 
komil inson g‘oyasida uzviylik mavjud bo‘lsada ««Qur’on» va oxirgi payg‘ambar
Muhammad s.a.v. hadislari, islom ta’limotida inson va uni kamoloti masalasi 
o‘ziga xos xususiyatiga ega.