10 gapning tuzilishiga ko‘ra turlari. Sodda gap haqida ma’lumot

VOSITASIZ TO’LDIRUVCHI


Esga oling. Kimni? nimani? so’rog’iga javob bo’ladigan so’zlar bilan birikma hosil qiladigan fe’llar o’timli fe’llardir: o’rganmoq, tinglamoq, ko’rmoq, qutqarmoq...


Bilib oling. To’ldiruvchi tushum kelishigi qo’shimchasi -ni bilan belgili va qo’shimchasiz – belgisiz ko’rinishlarda kela oladi. Belgili va belgisiz tushum kelishigi shakllari bilan ifodalangan to’ldiruvchi vositasiz to’ldiruvchi deyiladi. Masalan:
O’tirganlar otning dupur-dupurini (taqlid so’z) baralla eshitishdi. Qarilari kutadi mehmon (ot). Bechoraning oh-u dodini (undov so’z) tinglang,uni (olmosh) xushnud qiling.
VOSITALI TO’LDIRUVCHI


Bilib oling. Hokim so’zning kimga? nimaga? kimdan? nimadan? kim uchun? nima uchun? kimhaqida? nima haqida? kim bilan? nima bilan? kabi so’roqlarga javob bo’lib keladigan kengaytiruvchilari vositali to’ldiruvchilar deyiladi. Vositali to’ldiruvchi jo’nalish,chiqish, ba’zan o’rin-payt kelishiklari qo’shimchalarini yoki uchun, bilan, orqali, xususida, to’g’risida kabi ko’makchilarni olgan so’zlar (yoki so’z birikmasi) bilan ifodalanadi.
Masalan: So’rashdan uyalma, bilmaslikdan uyal. Yutuq kutganimizdan ziyodroq bo’ldi.

ANIQLOVCHI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT

Bilib oling. Gapning biror bo’lagini aniqlab kelgan ikkinchi darajali bo’lak aniqlovchideyiladi.

Aniqlovchi qanday? qaysi? nechanchi? qancha? nechta? kimning? nimaning? so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Aniqlovchi aniqlagan (bog’langan) bo’lak aniqlanmish hisoblanadi.
Aniqlovchi narsa-buyumning rang-tusi,mazasi,hajmi, kim yoki nimaga qarashliligini bildiradi.
Aniqlovchi ega,ot kesim, to’ldiruvchi va holga bog’lanadi: Bahaybat samolyot (ega) yerga ohista qo’ndi. Salimjon – a’lochi o’quvchi (ot kesim). Ilg’or ishchilarga (to’ldiruvchi) mukofotlar topshirildi. Mehnat faxriylari bilan yangi bog’da (hol) uchrashdik.
Aniqlovchilarning bir xili narsa-buyumning belgisi (rangi,miqdori, mazasi, hajmi)ni bildirsa, boshqa xili narsa-buyumning kimga yoki nimaga qarashliligini bildiradi. Shunga ko’ra, aniqlovchilar ikkiga bo’linadi: 1) sifatlovchi aniqlovchi; 2) qaratqichli aniqlovchi.
Misol: Yangi (sifatlovchi aniqlovchi) binolar qishloqning ( qaratqichli aniqlovchi) husniga husn qo’shmoqda.