10 gapning tuzilishiga ko‘ra turlari. Sodda gap haqida ma’lumot

Bilib oling. Izohlovchi aniqlovchining bir turi bo’lib, u shaxs yoki narsani boshqacha nom bilan aniqlaydi.
Izohlovchilar, ko’pincha, ot so’zlar bilan ifodalanadi: muhandis Rustamov, usta Qodir, mayor Ahmedov,shoira Zulfiya kabi. Izohlovchi bog’langan bo’lak izohlanmishhisoblanadi.
Izohlanmish shaxsning millati, kasb-kori, nasl-nasabi, unvoni, laqabi, yoshi, qarindoshligi, jinsi va boshqa qo’shimcha belgilarini tavsiflovchi bo’lak izohlovchi deb yuritiladi:
1) unvon, amal: Kapitan Mansurov so’zladi. Anjumanda direktor Xoliqov ham qatnashdi.
2) mashg’ulot, kasb: Oshpaz Shukur, gulchi Nizom va duradgor Vahobjonlar yetib kelishdi.
3) yosh, jins, qarindoshlik: O’sha kuni Mavjuda xola bilan Sobir amaki foydali nasihatlar qildilar.
4) laqab: Jalil sovuq, Juman pismiqlarning askiyasini eshitdik.
5) taxallus: Muso Toshmuhammad o’g’li Oybek yirik nasriy asarlar muallifidir.
Bilib oling. Aniqlovchili so’z birikmalarning izohlovchi-izohlanmish turida izohlovchi va izohlanmish o’rnini almashtirish ma’noga ham, so’z birikmasidagi so’zlararo munosabatlarga ham ta’sir etmaydi. Ayol hamshira birikmasida ayol izohlovchi-aniqlovchi, hamshira izohlanmish-aniqlanmish bo’lsa, hamshira ayol birikmasida , aksincha, hamshira – izohlovchi, ayol esa izohlanmishdir.

Izohlovchi taxallus va o‘xshatish ma’nolarini bildirganda, izohlovchi bilan izohlanmish o‘rtasiga tire qo‘yiladi. Masalan, Erk kuychisi — Abdulhamid Cho‘lpon she’rlarini sevib o‘qiyman. Hayotning poyonsiz ummoni ichra Bor shunday g‘ariblar — temirlar hissiz. (A. Oripov)

GAP BO’LAKLARI TARTIBI

Bilib oling. O’zbek tilida gap bo’laklarining joylashish tartibi,asosan, erkin bo’lsa-da, ular gapda ma’lum grammatik qoidalar asosida o’rinlashadi. Odatda, gapda ega va unga bog’langan bo’laklar oldin, kesim va unga bog’langan bo’laklar keyin joylashadi, ba’zan aksinchasi ham bo’ladi: Bu yo’llar menga tanish. – Menga tanish bu yo’llar.
Eganing ko’proq gap boshida , kesimning,asosan, gap oxirida (Men keldim), hol (ohista gapirdi) va to’ldiruvchining kesimdan (she’rni yod oldi), aniqlovchining egadan oldin (qizil gul, do’stimning akasi) joylashuvi odatdagi, me’yoriy tartibdir.
Lekin nutqda doimo ham gap bo’laklarining odatdagi tartibi saqlanavermaydi, gapdan ko’zda tutilgan umumiy fikrga qo’shimcha ma’no, uslubiy yuk berish uchun tartib o’zgartirilishi mumkin.
Masalan:
1. Kecha akam samolyotda Farg’onadan Toshkentga ketdi (boshqa yerga emas, Toshkentga).
2. Kecha akam samolyotda Toshkentga Farg’onadan ketdi (boshqa yerdan emas, Farg’onadan).
3. Kecha akam Farg’onadan Toshkentga samolyotda ketdi (boshqa narsada emas, samolyotda).
4.Kecha samolyotda Farg’onadan Toshkentga akam ketdi (boshqa kishi emas, akam).
5. Akam samolyotda Farg’onadan Toshkentga kecha ketdi (boshqa kuni emas, kecha).
Ko’rinib turibdiki, e’tibor qaratilgan ma’noni ifodalagan bo’lak kesim oldiga keltirilgan.
Gap bo’laklarining odatdagi va o’zgargan tartibining nutqda o’z qo’llanish o’rinlari bor. Odatdagi tartib ilmiy asarlar uslubi uchun xos bo’lsa, o’zgargan tartib og’zaki va badiiy (ayniqsa, she’riy) nutq uslubi uchun xos. Masalan: Xushbo’y hid sochar ekan, har xil gul va g’unchalar.
Tilshunoslikda gap bo’laklari tartibining o’zgarishi inversiyadeyiladi.

TO’LIQ VA TO’LIQSIZ GAPLAR