1-sanli lektsiya

Tema: Suw ekologiyaliq faktor. Suwdin` ha`r qiyli formalarinin` o`simliklerge ta`siri

Reje

1. 
   Suw ekologiyaliq faktor
   
2. 
   O`simliklertirishiligi ushin suwdin` a`hmiyeti
   
3. 
   Suwdin` ha`r qiyli formalarinin` O`simliklerge ta`siri
   
4. 
   Hawa ig`allig`inin` jetispewshiligi na`tiyjesinde O`simliklerde payda bolatug`in o`zgerisler Tayanish so`zler: Tsitoplazma, kletka, organella, fotosintez, transpiratsiya, puwlaniw, ig`alliq balansi, kiris, shig`is, muz, jawin-shashin, hawa ig`allig`i, kletka shiresi, osmosliq basim
   

Tiri organizmler suwsiz tirishilik etiwi mu`mkin emes. Sebebi suw olardin` denesin quraytug`in ajiralmas bo`legi. O`simliklerdenesinde suw 40% ten 90% shekem ha`m onnan da ko`p boladi. O`simliklerdenesinde suwdin` mug`dari olardin` jasaw jag`daylarina qaray ha`r qiyli. Sho`l o`simliklerinde 30-65% bolsa, ig`alli zonalarda (Kamchatkada) 71-94% suw otlarinda 96-98%, geshirdin` tamirlarinda 87-91%, sho`ptin` japiraqlarinda 80-86%, ag`ashtin` paqallarinda 40-55% (Gorishina 1979). Suw barliq basqa faktorlarg`a qarag`anda o`simliktin` sirtqi ko`rinisin aniqlaydi. Suw o`simliktin` o`siwi ha`m rawajlaniwi ushin fotosintez, transpiratsiya ha`m ondag`i o`tetug`in basqada fiziologiyaliq ha`m bioximiyaliq protsesler ushin za`ru`r. Awil xojaliq eginlerinin` o`nimdarlig`i, jaylawlardag`i otlardin` massasi, olardin` suw menen ta`minleniwine baylanisli. Jer u`sti O`simlikleri ushin suwdin` tiykarg`i deregi jawin- shashin bolip esaplanadi. Jawin shashinnin` mug`dari qurg`aqshiliq kem bolg`an oblastlarda o`simlikler siyrek bolip, boylari pa`s o`nimdarlig`i az bolsa, al jawin-shashin ko`p jawg`an oblastlarda olardin` qalin` ha`m biyik bolip bir tegis tarqalip, o`nimdarlig`i joqari boladi. Ju`da` ku`shli qurg`aq o`simlik qatlami oblastlarda siyreklenip, sho`p o`simliklerinin` boyi to`men, olar ten` ornalaspag`an, na`tiyjede barliq biomassanin` o`nimdarlig`inin` to`menlewine alip keledi.
Jer sharindag`i suwdin` uliwma ko`lemi shama menen qt00mln kme quraydi. Olar suwiq, qatti ha`m gaz ta`rizli suwlardan turadi. Uliwma barliq suwdin` shama menen ouF okean ha`m ten`izlerge tuwra keledi. Onin` ko`p bo`limi tu`slik yarim sharg`a jiynalg`an qalg`an suwlardin` eF ti qatti tu`rinde muzlardan turadi. X.Penmen (qouw) ha`m basqa da ko`plegen izertlewshiler, suwmarliq puwlaniwdi, jawg`an jawin-shashin mug`dari menen ten`lesedi dep esaplaydi. Jil dawaminda ortasha bizin` planetamiz u`stinen jawin-shashin tu`rinde q00sm jawin-shashin jawadi ha`m sol mug`dardag`i suw du`n`ya ju`zi okean u`stinen puwlanadi ha`m O`simlikler ta`repinen transpiratsiya etiledi. Okean u`stinde jawg`an jawin-shashinnin` mug`dari puwlang`an suw menen ten`dey emes: jil boyi q0u-qqrsm jawin jawadi, al bul da`wirde qqy-qwrsm suw puwlanadi. Bul qatnas da`r`ya ag`isi menen ten`lesedi. Qurg`aq jerlerde jil boyi ortasha uqsm mug`darinda jawin-shashin jawadi, al ortasha rusm a`tirapinda puwlanadi. Jerdin` qa`legen bo`limlerinde ig`alliliqtin` uliwma balansi, onin` kirisin ha`m shig`isin G.N.Visotskiy to`mendegishe ko`rsetedi. Kris: q) jawin-shashin: w) qarlardin` ko`shiwi: e) topiraq betinen suwlardin` ag`ip keliwi: r) jer asti suwlarinin` ag`ip yamasa ko`terilip keliwi. Shig`is : q) jer u`stindegi zatlardi ig`allawg`a ketken ig`alliq: w) qarlardi ushirip alip ketiw: e) topiraq betinen ag`ip ketiwi: r) topiraq betinen suwlardin` puwlaniwi: t) o`simliktin` tamirlari arqali suwlardi tartip aliwi. Jer sharinin` ha`r qiyli bo`liminde puwlaniw ha`m jawin-shashin qatnasi birdey emes. Polyar elindegi puwlaniw to`men temperaturag`a baylanisip ha`m sho`ldegi hawa massasinin` qurg`aqlig`i to`men ekvatorial` ha`m tropikaliq zonada, a`sirese okeang`a jaqin jerdegi puwlaniw ju`da` ko`p boladi. Puwlaniw jil boyi jawin-shashinnan joqari bolg`an oblastlarda o`simlikke jetkilikli mug`darda ig`alliq jetispeydi, bug`an sho`lli, al o`simlik jetkilikli da`rejede ig`alliq penen ta`minlengen oblastlardi gu`midli dep ataymiz. Jer betindegi jawin- shashinnin` aralasiwina jergilikli sebepler ta`sir etedi. Jergilikli rel`ef atmosfera tsirkulyatsiyasinin` o`zgesheligi ha`m t.b. Misali, biyik tawlarda jawin-shashin mug`dari da`slep joqarilanadi, keyin belgili shegerag`a jetkennen son` to`menley baslaydi. Jawin shashing`a ten`iz ag`isi ku`shli ta`sir etedi. Jilli ten`iz ag`isi ten`iz jag`asinda jawin-shashinnin` ku`sheyiwine alip keledi. Suwiq ten`iz ag`isi qamtip alg`an ten`iz jag`asindag`i hawada suw pari az. Sonliqtan jawin-shashin az jawadi, biraq duman ko`p boladi.