1-sanli lektsiya

O`simliklerdin` jilliliq rejimi ha`m olardin` joqari ha`m to`men temperaturada o`liw sebepleri

O`simliklerdegi en` a`hmiyetli fiziologiyaliq protseslerdin` ju`riwine, zonaliq sheshiwshi ta`sir ko`rseetedi. Bir zonadag`i jeke tu`rler ha`m sortlar basqa zonadag`i ekologiyaliq sharayatlarg`a iykemlese aladi. Bul iykemlesiwlerdin` shegi bar, O`simliklerdegi fiziologiyaliq ha`m bioximiyaliq protsesler aniq temperatura shegarasinda bir jo`nkil jag`dayda o`tedi. O`simliklerdin` pu`tkil tirishiligi dawaminda, a`sirese o`siw, ha`m rawajlaniw da`wirinde, jilliliq mug`dari ha`m dawamlilig`i, belgili bir sharayattag`i o`simliktin` bioximiyaliq ha`m fiziologiyaliq protseslerdin` o`tiwin ta`miyinlewi optimal jilliliq rejimi dep esaplaydi. O`simliktin` tirishiligi dawaminda jilliliqtin` jetispewine minimal jilliliq rejimi dep aytiladi. Jilliliq mug`dari ha`m dawamlilig`inin` joqari shegaradag`i, yag`niy temperaturanin` joqarilawi o`simliktin` o`liwine alip keliwi maksimal jilliliq rejimi dep ataladi. Ko`pshilik O`simliklerde optimal temperatura 25-30^oC, al jilliliqti ko`p talap etiwshi misali ma`kke o`simliginde ha`m ayirim tropikaliq jerlerdegi O`simlikler ushin en` qolayli temperatura 30-35⁰S dep esaplang`an. O`simliklerdin` ha`r qanday o`siw rawajlaniw fazasi o`zine en` qolayli yag`niy joqari ha`m to`men shegaradag`i temperatura rejimin talap etedi.
Minimal temperatura sipatlamasina kelsek, tropikaliq ha`m polyar ellerdegi o`simliklerdin` to`men temperaturasinin` o`z-ara ayirmashilig`in ko`re alamiz. Ekvatoriyaliq zonadag`i ko`pshilik o`simlikler 8-10^oC temperaturada o`ledi, al bul waqitta polyar ellerdegi o`simlikler hesh qanday ziyanlanbay, en` ku`shli suwiqlarda da o`se aladi. Ta`jiriybe jag`dayinda en` to`men temperaturag`a o`simlik shidag`an, biraq bunday temperatura ta`biyg`iy jag`dayda bolmag`an. Sog`an qaramastan ko`pshilik suwiqqa shidamli o`simliklerdin` o`zi de ku`shli suwiqlarda o`lgen. O`simliklersuwiqqa ha`m temperaturanin` ma`wsimlik o`zgeriwine birgelki iykemlespeydi. Bul iykemlesiw aldi burin o`simliktin` aktiv o`siwi ha`m tinishliq da`wirinde ko`rinedi. Ko`p jilliq ag`ash deneli o`simlikler suwiq tu`siwi menen japiraqlarin
tu`siredi. Sho`p deneli ko`p jilliq o`simliklerdin` jer u`sti bo`limleri o`ledi, al bir jilliq sho`p deneli o`simliklerdin` jildin` qolaysiz da`wirinde barliq vegetativ organlari o`ledi, ha`m tek g`ana tuqimi qaladi. Qista o`simliktin` qalg`an organlarinda temperaturanin` to`menlewi menen auksin ha`m tiykarinan o`siriwshi zatlardin` sonday-aq suwdin` baylanispag`an suwdin` mug`dari ha`m t.b. to`menleydi. Ortasha ken`lik o`simligi jildin` jilli ha`m suwiq da`wirinin` almasiwina iykemlesken. Ortasha ken`lik o`simliklerinin` jildin` jilli ha`m suwiq da`wirlerinin` almasiwina bolg`an ma`wsimlik talabi termoperiodizm dep ataladi. P.A. Maksimovtin` pikirinshe, O`simliklerdin` suwiqtan o`liw sebepleri to`men temperaturadan emes, al kletka arasinda muz kristallari payda bolip, kletkadan suwdi shig`arip qoymastan tsitoplazmani suwsizlandiradi, sonday-aq mexanikaliq ta`sir ko`rsetedi. Aqirinda kletkadag`i muzdin` ha`reketlerinen onin` osmotikaliq qa`siyetleri buziladi ha`m bul kletoqimain` o`liwine alip keledi. Kletka arasinda muz kristallarinin` payda boliwinan kelip shig`atug`in tsitoplazmanin` suwsizlandiriw teoriyasi arqadag`i suwiqqa shidamli O`simliklerdin` ishki sebeplerin ashiwg`a alip keledi. Tsitoplazmada qanttin` toplaniwi m enen bir qatar o`zgerisler ju`z beredi. Kletoqimain` suwdin` uslap turiwshi uqiplilig`i, gidrofil` kalloydlardin` quramina tiykarinan pentozalarg`a baylanisli. Bul kalloidlar kletka ishindegi suwdi uslap turip O`simliklerdin` suwiqqa shidamlilig`in ha`m sho`lge shidamlilig`in arttiradi. O`simliklerdin` suwiqqa shidamliliq sebeplerin aniqlay otirip N.A.Maksimov qant ha`m gidrofil` kalloidlarinan basqa
aminokislota ha`m xlorid eritpesi NaCl sonday-aq uksus kislotasinin` Na ha`m K duzlari qorg`awshi rol` atqaratug`inlig`in atap ko`rsetti.
Qanttin` ha`m basqa da zatlardin` qorg`awshi ta`siri topiraqtag`i mineral to`ginlerge ha`m agrotexnikag`a baylanisli. Jaqsi to`ginlengen topiraqta ku`shli suwiqqa shidamli O`simlikler rawajlanadi. Ko`pshilik gu`zlik o`simlikler o`zinin` tuqiminda ko`p mug`darda uglerod ha`m basqa da qorg`awshi zatlardi toplay otirip qisqa tayarlanadi. Bulardin` barlig`i o`simliklerdin` suwiqqa shidamlilig`in arttiradi. N.A.Maksimovtin` ko`rsetiwinshe, o`simlik kletkalarinda qanshelli suw mug`dari ko`p bolsa, sonshelli suwiqqa shidamli boladi. Topiraqtin` ig`allig`i O`simliklerdin` suwiqqa shidamlilig`in to`menletedi. Bul oblasttag`i izertlewler na`tiyjesinde o`simliklerdin` to`men temperaturag`a iykemlesiw mexanizmin tu`sindiriwshi mag`liwmatlar alindi. I.I.Tumanov ta`repinen kletoqimain` to`men temperatura ta`sirindegi barliq o`liw jag`daylari, kletka arasinda muzdin` toplaniwi ha`m suwsizlaniwi menen tu`sindirip bolmaytug`inlig`in atap ko`rsetiledi. Suwiqqa shidamli o`simliklerdin` tsitoplazmasi ju`da` to`men temperaturada qatpaydi. Tsitoplazma suwsizlaniw jag`dayinda ju`da` to`men temperaturani ko`tere aladi. Suwiqqa shidamsiz o`simliklerdin` ton`laniwi, tsitoplazmasindag`i muz kristallarinin` ha`reketine baylanisli bunin` na`tiyjesinde o`simliktin` tirishilik protseslerinin` normal jag`dayi buziladi. Onin` ko`rsetiwi boyinsha o`simliklerdin` qisqa tayarlig`i eki fazada o`tedi: birinshi fazada to`men temperaturada o`tedi, bunda o`simliklerdin` o`siwi to`menleydi, keyin toqtaydi, kletkadag`i auksin mug`dari azayadi, dem aliwi to`menleydi, na`tiyjede qan toplanadi: ekinshi fazada to`men temperaturanin` a`ste aqirin o`tiwi menen baylanisli, bunda o`simlik ju`da` ku`shli suwiqlarg`a shiday aladi. Misali: Moskva almurti sortinin` bir ha`m eki jilliq joqarg`i shaqalari -30^oC -41^oC, qayin`nin`-65^oC to`men temperaturag`a, shidam bergen. Odan basqada joqari suwiqqa shidamliliq laboratoriyada jasalma klimat jag`dayindag`i ag`ash deneli o`simliklerde de bayqalg`an. Yapon alimi A.Sakay (1970) aq terek ha`m taldin` qa`lemshelerin-19,5^oC temperaturada u`sh sutka dawaminda a`ste aqirinliq penen suwiqqa shidamlilig`in teksergen, keyin qa`lemsheler 20 sutka dawaminda da- 19,5^oC temperaturag`a shidag`an.
P.A.Genkel` ha`m I.V.Svetkovanin` (1953) jumislarinda tsitoplazmanin` issiliqqa shidaw iykemligi ha`m jabisqaqlig`i arasinda baylanis barlig`i aniqlang`an. Tsitoplazmanin` joqari jabisqaqlig`i iykemlesiw reaktsiyasina joqari temperaturanin` ta`sirinen boladi. Bunday tsitoplazmanin` ol gidrofil`li dep atag`an. Gidrofilli kalloidlar o`simliktin` joqari temperaturag`a shidamlilig`in aniqlaydi. 10<sup>o</sup>C shekem joqari temperaturada tsitoplazmanin` gidrofilli jabisqaqlig`i baslanadi, 10<sup>o</sup>C dan keyin strukturaliq jabisqaqlig`i joqarilaydi, keyin o`simliktin` issiliqqa shidamlilig`in pa`seytedi. P.A.Genkel`din` pikirinshe, beloklardin` idirawinan tsitoplazmanin` submikroskopiyaliq du`zilisi ha`m ondag`i o`tetug`in fiziologiyaliq - bioximiyaliq protseslerdin` kordinatsiyasi buziladi. Solay etip ha`zirgi waqitta O`simliklerdin` joqari temperaturadan o`liw sebeplerin tu`sindirip beriwshi belgili ko`z-qaras joq. Ha`r qiyli tu`rler birdey emes ekologiyaliq sharayatlarda joqari temperaturag`a tu`rlishe iykemlesken.

4.