1-sanli lektsiya

Suwdin` ha`r qiyli formalarinin` o`simliklerge ta`siri

O`simliklertek g`ana tamshi tu`rindegi suwiq suwlardi jaqsi paydalana aladi. Misali, muz barliq waqitta o`simlikke ta`sir etedi. Qista muz qabati ag`ash O`simliklerinin` kambiyinin` o`liwine ha`m ziyanlaniwina sebepshi boladi. Gu`zli qis da`wirinde suw puwi ha`m hawanin` ig`allig`inan payda bolg`an duman ag`ashlardin`, putalardin` shaqalarina otiradi. 00S ha`m onnan da to`men temperaturada qirawg`a aylanadi, jawin-shashinnan keyin ju`da` tez temperaturada payda bolatug`in ha`m ag`ash O`simliklerinin` shaqalarinda ha`m bag`anasinda bir tegis jiltir muz qabati payda boladi. Ko`birek jawin ha`m qar tu`rinde jawatug`in jawin- shashinlar ekologiyaliq a`hmiyetke iye bolip esaplanadi. Atap aytqanda bul jawin shashinlar jer u`stinen alinatug`in ig`alliqtin` tiykarg`i da`rekleri.

Qar ha`m jawin tu`rindegi jawg`an jawin-shashinnin` ko`p mug`dari ag`ashlardin` ha`m putalardin` ushlari, japiraq qabati arqali uslanip qaladi. Ko`p yarusli o`simliklerde ig`alliq ko`p uslanip qaladi. A`sirese ma`n`gi jasil tog`aylarda ig`alliq ko`p uslanadi. Misali Shvetsiyada el` tog`aylarinda shaqalari arqali jaz aylarinda ortasha 57,3 al qalg`an aylarda -52,3% jawin-shashin uslang`an. Bunnan basqa moxlar menen jabilg`an tog`aylarda qosimsha jazda ja`ne 18,5% qalg`an waqitlari 9,3% jawin-shashin jawadi. (Val`ter, 1974). Qalin` qarag`ay tog`aylari o`zinin` shaqalari arqali to`men jawin-shashinnin` 13-16% al jiltiraq qayin`8-10% uslap qaladi.
Jawin shashinnin` a`ste aqirin silpilep jawatug`in jawin tu`rinde o`tetug`in o`zgeshe formasi duman bolip esaplanadi. Bunday dumanlar tiykarinan okeanlar, ten`izler ha`m olardin` jag`alari u`stinde payda boladi ha`m barliq waqitta hawa ken`isligi menen aralasip turatug`in dumang`a advektiv duman dep ataymiz. Jeke dumanlar salistirmali kishi suwiq tamshi tu`rinde ig`alliliqti beredi, biraq jiyi dumanlar ayirim sho`listanlar ishinde (mis, ku`shli qizg`an Namib
sho`listaninin` u`stinde jilina solar 200mm a`tirapinda) uliwma ekologiyaliq a`hmiyetke iye emes. Qumli topiraqlarda tu`n`gi dumanlardan payda bolatug`in shiq 2-3,5sm, al sazli topiraqlarda tek g`ana 1-2sm teren`likke sin`edi. Azanda ku`n shiqqannan keyin dumannin` bul ig`allig`i da`rha`l tarqaladi. Biraqta belgili klimat sharayatinda ha`m O`simliklerdin` ayirim biologiyaliq o`zgesheliklerine duman ig`allig`inin` ta`siri og`ada u`lken. Misali, joqari tamir sistemasina iye paqalli sukkulentler ushin.
Hawa ig`allilig`inin` jetispewshiligi u`lken ekologiyaliq a`hmiyetke iye. Ol hawanin` salistirmali ig`allig`ina g`a`rezli bolip, hawanin` salistirmali ig`allig`i qansha joqari bolsa onin` jetispewshiligi sonsha to`men boladi. Salistirmali hawa ig`allig`ina ten`iz basseynleri ha`m hawa temperaturasi u`lken ta`sir etedi. Joqari salistirmali hawa ig`allig`i tropikaliq klimatta ushirasadi. Misali, Amazonka da`r`yasinin` quyar jerine jaqin hawanin` ortasha jilliq ig`allig`i, 89%. Sho`llerde joqari temperaturag`a ha`m jawin shashinnin` onsha u`lken emes mug`darda boliwina baylanisli ortasha jilliq salistirmali ig`alliq 33% shekem, al jaz aylarinda 15% ke shekem ha`m onnanda to`men boladi. No`kiste A`miwda`r`yada issi ku`nleri salistirmali ig`alliq 5% shekem, al Kayrda sho`listanliqtan esken ku`shli samallar da`wirinde 2% jetedi. Arktikada ha`m Antarktikada a`sirese ten`iz, ortasindag`i atawlarda, joqari da`rejedegi salistirmali hawa ig`allig`i aniqlang`an. Hawanin` salistirmali ig`allig`ina o`simlik birlespesi u`lken ta`sir etedi. Tog`aylarda ku`n shig`ar aldinan hawanin` salistirmali ig`allig`i ko`binese joqari ha`m barliq qa`ddide birdey, biraq ku`n shiqqannan keyin ha`m samaldin` ku`sheyiwi menen tog`aydag`i hawanin` ig`allig`i a`ste aqirin to`menleydi. Biraqta o`simliklerdegi transpiratsiya ha`m topiraqta suw parinin` u`ziliksiz tu`rde kiriwi na`tiyjesinde tog`ay ishinde, a`sirese topiraqqa jaqin jerleri hawai g`allig`i tog`ay u`sti ha`m tog`aysiz ken`isliklerge qarag`anda barliq waqitta ko`birek joqari bolip qaladi. Sonliqtan sho`p deneli fitotsenozlarda hawanin` salistirmali ig`allig`i tik boyinsha o`zgeredi. A.A.Molchanovtin` (1961) mag`liwmati boyinsha shabilg`an jerlerde sho`p deneli O`simliklerde hawanin` salistirmali ig`allig`i topiraq betinde 98%, al 10sm biyiklikte 94%, 50sm biyiklikte 59% 100sm biyiklikte 56%. Hawanin` ig`allig`i azanda joqari al tu`sten keyin to`men da`rejege jetip ku`n dawaminda o`zgeredi. O`simliklero`zinin` tirishiligi dawaminda ustitsalari arqali tirishiligi ushin ko`p mug`dardag`i suwdi paydalanadi ha`m puwlandiradi. K.A.Timiryazovtin` (1937) mag`liwmati boyinsha 1 gektar jerge egilgen ma`kke vegetatsiya da`wirinde emln 600min` l suwdi puwlandiradi. O`simlikler arqali o`tken barliq suwlardin` tek g`ana 0,5-1% o`simlik massasinin` sintezine jumsaladi. O`simliklerqg qurg`aq zatti payda etiw ushin 200g nan 1000g shekem suwdi jumsaydi. qg qurg`aq zatti payda etiwi ushin jumsalg`an grammdi ko`rsetilgen suw mug`dari transpiratsiya koofitsenti dep ataladi. Suwdin` bir bo`limi o`simliktin` puwlaniwina ha`m turgor jag`dayin uslap turiw ushin jumsaladi, qalg`an suw transpiratsiya protsesine paydalaniladi. Klimat qurg`aq bolg`an sayin o`simlik organikaliq zatlardi payda etiw ushin sonsha ko`p suwdi talap etedi ha`m puwlandiradi. K.A.Timiryazovtin` pikirinshe ol a`dette za`ru`r bolip o`tetug`in puwlaniw protsesin za`ru`r fiziologiyaliq bag`dar dep emes, al qaship qutilmaytug`in fizikaliq jawizliq dep esaplanadi.
O`simliklerjapiraq u`sti menen transpiratsiya jolin to`menlete almaydi, usinday jag`dayda hawa arqali awqatlaniw maydani qisqaradi. Na`tiyjede o`simlik bir jo`n awqatlaniw ushin suwdin` ko`p puwlaniwi za`ru`r. Biraq puwlaniw unamli rol` oynaydi, solay etip topiraqtin` teren` gorizontinan tamirlari arqali sorilip, o`simlik arqali o`tken suw puwlanip onin` temperaturasin bir qansha to`menletedi. Topiraqtan o`simlik tamirlari arqali sorilg`an suwdin` mug`darin aniqlaw ushin o`simliktin` suwdi sorip aliwshi ku`shi haqqinda kletka shiresinin` osmotikaliq basimi degen tu`sinik qollaniladi. Kletka shiresinin` osmotikaliq basimi Paskallarda beriledi 1 atom-105paskal` /Pa/ -102 kPa o`simlik tipine ha`m jasaw ortalig`inin` ekologiyaliq sharayatina baylanisli ol 500den 10000 kPa shekem ha`m onnan da joqari terbeledi. Topiraqtan o`simlik tamirlari arqali sorilg`an suwdin` shig`isi yag`niy transpiratsiya o`simlik tipine ha`m sirtqi jag`daylarg`a ~ temperaturag`a, jaqtiliqqa samal ig`allig`inin` ku`shine h. t. b. sebeplerge g`a`rezli. Bulardin` barlig`i qsaat dawaminda 1 dm japiraq betinde puwlanatug`in suwdin` mug`darin aniqlaytug`in transpiratsiya jedelligine ta`sir etedi. Erjetken ag`ashlar joqari puwlandiriw uqiplilig`ina iye. Barliq shaqalari tek bultli ku`nleri suwdi qarsiliqsiz puwlandiradi.
Quyashli ku`nleri, a`sirese ku`nnin` yariminda, izg`arliqti jog`altiwinin` waqtinsha qisqariwina baylanisli ustitsalari toliq jabiladi. quyashto`menlegende ustitsa ja`ne ashiladi ha`m transpiratsiya jedelligi biraz waqitqa deyin o`sedi. Izg`arliq penen ta`miyinlewine baylanisli transpiratsiya jedelligi sutka dawaminda birden o`zgeredi. O`simliklervegetatsiya da`wirinde suwda tek japiraqlari arqali emes, al barliq jil dawaminda periderma japiraq kesindileri arqali ha`m t.b. transpiratsiya o`tedi. Bunday jol menen jumsalg`an suw mug`dari peridermanin` du`zilisine chechevichkalarinin` o`tkeriwshiligine, qabiqtag`i jariqqa ha`m t.b. tu`rlerdin` o`zine ta`n o`zgesheliklerine baylanisli (Larxer, 1978). {Transpiratsiya } termininen basqa, belgili maydanda puwlang`an uliwma suw mug`darin, yag`niy usi maydanda o`setug`in barliq o`simliklerdin` transpiratsiyasin, topiraqtan ha`m o`simlik betinen ig`alliqtin` fizikaliq puwlaniwin o`z ishine alatug`in qosimsha evapotranspiratsiya termini qollaniladi. O`simliklermenen qaplang`an aymag`i uliwma suwdin` mug`dari fitotsenozg`a kiriwshi barliq o`simliklerdin` jasina ha`m transpiratsiyasina o`simlik beti ha`m shaqalari arqali uslang`an suw mug`darina, joqaridan to`menge qaray aqqan suwg`a topiraq asti teren` qabatina olardin` sin`ip o`tiwine ha`m topiraq betine suwdin` puwlaniwina baylanisli. Suw o`simliklerdin` o`siwine ha`m rawajlaniwina shek qoyiwshi a`hmiyetli faktor. Zu`ra`a`tsizlik jiyi jag`dayda topiraq ha`m atmosfera qurg`aqshilig`inin` na`tiyjesinde payda bolg`an. Atmosfera qurg`aqlig`inin` o`simlikke unamsiz ta`sir etiwinen, hawanin` qurg`aqlig`i joqari temperatura ha`m qurg`aq issi samallar ja`nede ku`sheyedi. Bunday baqlawlar g`a`llelerdin` da`nlerdin` soliwininin`, tsitoplazmanin` qiziwin, xlorofil da`nelerinin` buziliwin ko`rsetti. Topiraq qurg`aqlig`inin` na`tiyjesinde o`simlikke gravitatsion suwlardin` kiriwi mu`mkinshiliginin` ku`shli to`menlewi, topiraq bo`leksheleri arasindag`i araliqti toltiriwshi kapilyar suwlarinin` ha`m to`mengi sin`iw ha`reketinin` awirlig`i topiraq bo`leksheleri arasindag`i toltiriwshi kapilyar shinjirinin` ku`shin uslap qaliwinin` ha`lsirewi, baslanadi. Tek topiraqta qalg`an gigroskopiyaliq suwdin`, o`simlik tamirina kiriw mu`mkinshiligi bolmasa olar solip qaladi. Geyde ig`alliliqtin` mug`darinan soliwdin` qa`lpine kele baslawi soliw koeffitsenti dep ataladi. O`simlikte topiraq ha`m atmosfera ig`alli g`inin` jetkiliksizligi, a`sirese olardin` o`siw ha`m rawajlaniw da`wirinde qa`wipli seziledi. Ko`pshilik izertlewshilerdin` pikirinshe usinday da`wir biydaylarda paqalinin` shig`iwinan gu`llewine shekemgi da`wirde ko`rinedi. Biyday masaqlawg`a shekem 5-7 ku`n qalg`anda topiraq qurg`aqlig`in sezedi. Sonin` na`tiyjesinde da`n masaqlarinin` zu`rra`tligi to`menleydi. Qurg`aqshiliq biydaydin` rawajlaniwinin` keyingi fazasinda toliq da`nlemewge alip keledi. Bul o`simliklerdin` generativ organlarinin` payda boliwi ha`m o`siwi ushin ko`p mug`darda ig`alliliqti jumsawi qa`wipli da`wir. Na`tiyjede topiraq ig`allilig`inin` jetispewshiligine kletoqimain` suwsizlaniwina alip keledi. Kletoqimain` suwdi sin`iriwinin` jetkiliksizligi-suw jetispewshilik-turgor halatinin` jog`aliwina, o`simliklerdin` soliwina ha`m t.b ziyanli ta`jiriybelerge alip keledi. A`dette suw jetispewshiligi ku`nnin` issi waqitlarinda boladi, biraq ku`ndizgi suw jetispewshilik yag`niy ku`ndiz jog`alip ha`m tu`n`gi waqitlari qayta tiklenbegen kletkadag`i suwdin` jetispewshilik mug`dari qaldiqli suw jetispewshiligi dep ataladi. Qaldiqli suw jetispewshiligi topiraqtag`i suwdin` jetispewine ha`m O`simliklerdin` suwdi ku`shli toplaniwinin` to`menlewine baylanisli.

5. Tema: Suw rejimine baylanisli o`simlik tipleri Reje

1. 
   Suw rejimine baylanisli o`simlik tipleri
   
2. 
   Gidrofitler
   
3. 
   Kserofitler 4 Mezofitler
   

5. 
   Efemeroidlar