1-sanli lektsiya

Ha`r qiyli ken`isliklerdegi o`simliklerdin` jilliliq rejimine qaray qatnasi

Jer betindegi o`simlik tu`rlerinin` tarqaliwinda q-da`rejeli rol`di jilliliq atqaradi. Janapay sebepler, arqa shegarada jilliliq su`yiwshi o`simliklerdin` tarqaliwina g`a`rezli. Qisi to`men temperaturali, sonday aq qisqa ha`m vegatatsiya da`wiri de suwiq. Ha`mmege belgili, tropikaliq zona o`simlikleri jilliliq rejiminin` ha`tte azg`antay

o`zgerisinede shidam bere almaydi. Arqada jasaytug`in o`simlikler jilliliq rejimine qarama-qarsi ju`da` to`men temperaturag`a shidam beredi. Olardin` ko`pshiligi a`sirese to`men da`rejeli o`simliklerdin` tarqaliw shegarasina iye emes, olar okean ha`m joqari ken`isliklerde jasaydi.
{Arqa polyus 3} stantsiyasi barliq suwlarda jer qabatinda, Arqa muz okeaninin` tu`binde mikrobiologiyaliq izertlewler ju`rgizgen. Izertlewler suwda ha`m okean tu`binde bakteriyalar ko`p tarqalg`anlig`in ko`rsetedi. Okean tu`binde /3400m teren`likte/ bakteriyalar ha`m ashitqi zamarriqlari tabilg`an. To`men da`rejeli o`simliklerdin` to`men temperaturag`a a`sirese anabiozg`a iykemlesiwi sheksiz. Ko`plegen min` jillag`an anabiozdan keyin normal` jilliliq shariyatinda bakteriyalardin` tirishilikke qaytiwinin` ko`plegen faktleri belgili. Ha`r qiyli ken`isliklerdin` o`simlikleri temperaturanin` o`zgeriwine bir qiyli ta`sirlenbeydi. Tropikadan baslap a`sirese ten`iz ha`m okeang`a shekem temperaturanin` ayirmashilig`i joqarilaydi, jil boyinsha issi ha`m suwiq da`wirge ayiriladi ayliq sutkaliq temperaturalar ku`shli terbeledi. Uliwma aytqanda klimat da`wirli boladi. Klimattin` bunday da`wirliligine o`simlikler ilayiq tu`rge iykemlesken. Arqa ha`m ortasha ken`isliktegi O`simliklerdin` rawajlaniwinin` toliq tsiklinin` o`tiwi ushin tirishiliginin` ayrim da`wirinde ko`birek joqari, sonday aq salistirmali tu`rde to`men temperaturani talap etedi. Sonin` na`tiyjesinde ag`ash ha`m puta o`simliklerdin` tuqimlarinin` ko`geriwinin` tezlewi ushin za`ru`rli stratifikatsiyag`a yag`niy to`men temperaturanin` ta`sirine duwshar boladi /1-5<sup>o</sup>S. Orta joqari ken`isliktegi ko`plegen o`simliklerdin` tuqimi /0-1<sup>o</sup>S/ temperaturada o`sedi, al olardi na`li 2-3<sup>o</sup>S payda boladi. Uliwma ortasha ha`m arqa ken`isliklerdegi O`simliklerdin` tuqiminin` o`siwi ushin qa`de boyinsha olardin` o`siwi ha`m gu`llewine qarag`anda ko`birek to`men temperatura talap etiledi, al tuqimnin` pisiwi ushin gu`llewge qarag`anda ko`birek to`men temperatura talap etiledi. Jer sharinda tek ekvatorialiliq zonada temperaturanin` terbelisi onsha u`lken emes. Tropikaliq zonada ayliq ha`m sutkaliq temperatura terbelisi ko`birek bilinedi, biraqta bul jerde suwiq ju`da` az. Ha`zirgi waqitta orta ha`m joqari ken`isliklerdegi O`simliklerdin` fotosintezi 0<sup>o</sup>S to`men temperaturada da o`tetug`inlig`i haqqinda ko`plegen mag`liwmatlar bar. To`men temperaturag`a bolg`an talabi basqasha jer betinde jilli poyaslarda o`setug`in O`simliklerde bayqaldi. A`sirese tropikaliq o`simlikler menen temperaturani sezgir. T. F. Andreevtin` (1967) mag`liwmati boyinsha, tropikaliq o`simliklerde fototsintez r(ten i( ge temperaturada, suw ha`m subtropikaliq o`simliklerde 0^o den 2^oC shekemgi temperaturada. Orta ha`m to`men ken`liklerdegi
o`simliklerdin` ko`pshiliginde fotosintez ushin optimal` temperatura 25-30<sup>o</sup>C, joqari ken`liklerdegi o`simlikler ushin olar a`dewir da`rejede to`men i ha`m qt(C arasinda boladi. Tropikaliq sho`l o`simlikleri ha`m tropill suw otlarinda fotosintez ushin optimum temperatura joqari, ko`binese 40<sup>o</sup>C to`men emes. Issi oblastlarda, tu`slik ekspozitsiya janbawirin da ha`m t.b. qurg`aq ha`m quyashli jerlerde o`simlikler joqari temperaturag`a shidamlilig`i menen ayiriladi ha`m 60^o-70^oC temperaturadag`i issig`a shidaydi, al ko`k-jasil suw otlari 75<sup>o</sup>C shekemgi issig`a shidam bere aliwi mu`mkin. A`sirese geybir jerlerde jasaytug`in issig`a shidamli bakteriyalar 90^oC temperaturadag`i issiliqqa shidamli (Laxer, 1978).