|
Qadag`alaw ushin sorawlar
Quyashnurlarin jasil o`simlikler qalay jutadi?
Jasil o`simliklerdin` jaqtiliqti paydalaniwi
Jaqtiliqqa baylanisli o`simlikler qanday tiplerge bo`linedi?
Jaqtiliq qanday faktor esaplanadi?
Tema: Jilliliq-ekologiyaliq faktorlar sipatinda. O`simlikke jilliliqtin` ta`siri
Reje
Jilliliqtin` quyashtan jerge shekemgi o`zgeriwleri
O`simliklerge jilliliq ta`siri
Ha`r qiyli ken`isliklerdegi o`simliklerdin` jilliliq retimine qaray qatnasi
O`simliklerdin` jilliliq rejimi ha`m olardin` joqari ha`m to`men temperaturada o`liw sebepleri.
Tayanish so`zler: Radiatsiyaliq balans, unamli unamsiz radiatsiyaliq balans, faktor, rel`f, tundra zonasi, tog`ay zonasi, dala zonasi, sho`l zonasi, gekistoterm, mikroterm, mezoterm, kseroterm,gidromegaterm, tropikaliq zona, jilliliq rejim
Jilliliqtin` quyashtan jerge shekemgi o`zgeriwleri
Jilliliq en` a`hmiyetli ekologiyaliq faktor bolip, o`simlik tirishiligi ushin en` za`ru`rli jag`day. Jilliliq mug`dari quyash nurlarinin` jerge shekemgi o`zgeriwleri ha`m jerde toplaniw protsesleri menen tig`iz baylanisli. quyashnurlarinin` jerge qaray ag`imi jerdin` yarim jolinda shama menen 1000 kkal, al atmosferanin` sirtqi qabatina wt0 kkal jetip keledi. Usi nurlardin` e/r bo`legin jer beti, al 1/4bo`legin atmosfera jutadi /M.I. Budiko, 1956/. Bul nurlardin` jetip keliwinde ku`ta` quramali ha`m ko`plegen faktorlarg`a baylanisli ha`r qiyli zonalarda ha`m yarim zonalarda, rayonlarda, walayatlarda, ha`r qiyli rel`efte, ha`r bir o`simlikler tipinde o`zinin` jilliq, ayliq ha`m sutkaliq radiatsiyaliq baylanislar du`ziledi. Bul protses topiraq ha`m atmosfera qabatindag`i temperaturani aniqlaydi. R a d i a ts i ya l i q b a l a n s - degende biz quyash nurlarinin` jerge kelip tu`sip, onin` sol jerge jutiliwin ha`m bul energiyanin` shig`in boliwin belgili bir waqit aralig`ina esaplap olardin` unamli yamasa unamsiz jag`daylarin baqlaymiz.
U n a m l i radiatsiyaliq balans degende jerge kelip sin`gen, jutilg`an nurlar shig`innan ziyat bolsa, bul u n a m l i ha`m qarama-qarsi j a g` i m s i z sh i g` i s kiristen asip ketse, suwiq belgilenedi. Radiatsiyaliq baylanistin` ayliq normasi ko`pshilik jag`dayda tek qis aylarinda g`ana unamsiz boladi. Jazda bir qansha suwiq T0 belgilenedi. Radiatsiyaliq balanstin` ayliq normasi ko`pshilik jag`dayda tek qis aylarinda g`ana unamsiz boladi. Jazda birqansha jilliliqlar suwdi puwlandiriwg`a sarplanadi. Tu`ngi suwiq salqinliq beredi. Antarktikanin` orayliq rayoninan basqa, jer sharinda radiatsiyaliq balanstin` jilliq summasi unamli. Ayliq radiatsiyaliq balanstin` ko`rsetkishi, ken` ken`isliklerde tek g`ana qisqi waqitlarda unamsiz. Radiatsiyaliq balanstin` unamsiz ko`rsetkishi bul da`wirde nizamli tu`rde ekvatordan polyuske shekem joqarilaydi. Radiatsiyaliq balanstin` u`lkenligi ba`rinen de burin radiatsiyadan tuwri ha`m tarqalg`an radiatsiya summasina, yag`niy al`bedo ha`m effektiv nurlaniwg`a baylanisli. Radiatsiyaliq balanstin` u`lkenligine, ig`alliliq, bultliliq jag`dayi ha`m basqada faktorlar u`lken ta`sir ko`rsetedi. Solay etip, ekvatorliq zonada radiatsiyaliq balanstin` jilliliq ko`rsetkishi251160 tan 376740 Dj (smw jilina) shekem 60 tan (90 KKAL) (sm2 jilina) shekem ken` shegarada o`zgeredi, ku`shli bultliliq radiatsiyanin` kiriwin bir qansha to`menletetug`in ig`alli rayonlar ushin kishi jilliq summasi ta`n (251160 Dj jilina 6 m2) ha`m a`tirapinda qurg`aq tropikaliq sho`ller ushin joqari effektli nurlaniw ha`m ku`shli al`bedo radiatsiyaliq balansti to`menletedi. Radiatsiyaliq balanstin` barisi tiykarinan ekvatordan polyuske shekem a`ste-aqirin to`menleytug`in hawa temperaturasina ha`m ku`shli quyash radiatsiyasinin` summalari ag`isina tuwra keledi. Quyashradiatsiyasinin` u`lkenliginin` o`zgeriwinin` jilliq summalari polyusten ekvatorg`a shekem eerii0 nen ow0 ow0 deyin Dj (sm2 jilina) 80 nen 220 KKAL) (smw jilina) shegarada terbeledi, polyusten ekvatorg`a shekem 920 920 Dj (sm2 jilina) 220 KKAL) (sm2 jilina) joqarilaydi. A`sirese olar Aziya respublikalarinda joqari bolip, bul jerdin` bultlilig`inin` azlig`inan dep tu`siniledi. Sog`an sa`ykes radiatsiyaliq balansida o`zgeredi. O`simliklerdin` tirishiligine radiatsiyaliq balans ko`leminde sutkaliq ju`risideko`birek ta`sirin tiygizedi. K.Kondrat`evtin` mag`liwmati boyinsha sutkaliq radiatsiyaliq balanstin` en` joqarg`i unamli u`lkenligi ku`n yariminda, al unamsiz joqarg`i tu`ngi waqitlari bayqaladi. Radiatsiyaliq balanstin` o`zgeriwshiligi tu`nge salistirg`anda ku`ndizgi waqitlari az.
Misali Orta Aziya sho`listanlarinda ku`ndizgi waqitlari tuwri quyash nuri radiatsiyasi basim keledi, na`tiyjede radiatsiyaliq balanstin` ko`lemi bultsiz yamasa bir tegis bultli aspanda ku`n yariminda saat 11-12 arasinda joqarg`i, biraq sutkaliq terbelis amplitudasi keyingi waqitlari bultsiz aspang`a qarag`anda ko`birek boladi. Jiyi bultliliqta qiysiq sutkaliq radiatsiyaliq balans, ashiq yamasa bultli aspannan bir tegis bolmaydi. Bunday jag`dayda sutkaliq balans ju`risi ku`shli quramalasadi. Sutkaliq balans ju`risine O`simlikler ha`m uliwma jer beti u`lken ta`sir qo`rsetedi. Solay etip, jerge shekem jetetug`in quyashjillilig`inin` o`zgeriw protsesi og`ada quramali, egerde atmosferanin` joqarg`i qatlaminda payda bolatug`in ha`r qiyli temperatura tez ten`lesse, onda jer qatlamindag`i hawa kontrastinin` uzaq jeterli da`rejede tikkeley bir-birine jaqinlaw sebepleri turbulentli almasiwdin` irkiliwinen boladi. Bunday temperaturanin` ha`r qiylilig`ina rel`eftin` formalari, o`simlik ha`m topiraq tipleri, samaldan qorg`aniw ha`m basqa da faktorlar sebepker boladi. Rel`eftin` unamsiz formasi jabiq shuqirlarda ko`birek awir suwiq hawani toplaydi, rel`eftin` joqarg`i maydaninan pa`ske qaray ag`adi. Bunday jag`dayda suwiq hawa o`zinshe turaqli ko`ldi payda etedi. Bul jergilikli klimat sharayatinin` temperatura rejimine sa`ykes kelmewi. Ha`tte jazda bul jerde to`men 0 s temperatura bayqaladi. O`simlikler usinday mikro klimatqada iykemlese aladi. Qista bunday shuqirlarda
jer tan`lamaytug`in o`simliklerdin` ayrim tu`rleri qar qatlaminin` astina qarag`anda, jazda tez vegetatsiyag`a o`tedi. Ag`ash o`simlikleri pa`skeltek yamasa kelte formasinda ko`rinedi. Bunnan da quramali u`lken o`zgeris topiraq o`simlikler menen qaplang`anda, ko`binese topiraq ha`m atmosfera arasinda du`zilisi ju`da` quramali araliq zonada ayriqsha boladi. Bul zonanin` a`hmiyeti ulli, atap aytqanda topiraqtin` ig`allig`in temperaturasin o`simlik qatlami aniqlaydi. Joqaridan to`menge qaray o`simliklerdin` sipati o`zgeredi. Ha`tte pa`s boyli o`simlikler, jabiwshi japiraqlar, quyash nurlarin jutadi ha`m uslap qalip jerge saya tu`siredi, na`tiyjede bul jerde bir neshe sm qalin`liqta tu`sken japiraqlardin` u`stinde topiraq qatlami payda boladi. Bul qatlamda ku`nnin` joqari temperaturasi ayirim da`rejege shekem to`menleydi, sog`an baylanisli temperaturanin` terbelisi pa`seyedi ha`m teren`lesedi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
