0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

«Nurli tong» va «Ester» korxonalarining 3-chorak 2005-yil bo‘yicha moliyaviy natijalari

Ko'rsatkichlar	«Nurli tong» korxonasi		«Ester» firmasi
	Ming so'm	Pul tushimlariga % hisobida	Ming so‘m	Pul tushimlariga % hisobida
Pul tushumlari	45000	100	45000	100
O'zgaruchan xarajatlar	26000	58	36000	80
Qo'shimcha	19000	42	9000	20
Doimiy xarajatlar	16000	35	6000	13
Foyda	3000	7	3000	7

Ko'rinib turibdiki, olingan pul mablag'lari hajmi bo'yicha kor- xonalar bir xil (45000; 3000; 7). Ammo xarajatlar tarkibi esa keskin farq qiladi. «Ester» turistik agentligiga o'zgaruvchan xarajatlar salmog‘i 80% bo‘lsa, «Nurli tong» korxonasida 58%. Hisoblashlar quyidagi natijalami ko‘rsatadi:

Ko'rsatkichlar	«Nurli tong»	«Ester»
— Zararsizlik nuqtasi	27586	7500
— Ishlab chiqarish leviriji (TFC/NVC)	0,62	0,17
- Ishlab chiqarish levirijining samaradorligi	6,33	3,00

Jadvalda, TFC - doimiy xarajatlar, TVC — to‘la o'zgaruvchan xarajatlar.

Zararsizlik nuqtasi — korxona foyda ham, zarar ham ko‘rmaydigan mahsulot hajmini ifoda etish darajasidir. Ko‘rinadiki, xarajatlarni qoplab zararsizlik nuqtasiga chiqish uchun «Nurli tong» korxonasi sotish hajmini anchagina oshirishi zarur (27586 so‘m). U holda «Ester» firmasi 7500 so‘mlik yo‘llanma sotsa kifoya qiladi. Shunda ham foyda olishni boshlaydi.

Bu xildagi misollar ko‘plab resurslar talab qiladigan metallurgiya, temir yo‘l, suv transporti, neft qazib chiqazish sohalariga tegishli. Bunday korxonalarda doimiy xarajatlar salmog‘i ancha yuqori bo‘ladi (Ishlab chiqarish leviriji yuqori). Ularda bozor munosabatlari holati yaxshi bo‘lmasa, zarar ko‘rish ehtimoli tavakkalchiligi yuqori bo'ladi. Ishlab chiqarish levirijini yuqori boMib chiqishi korxonani tavak- kalchilik bilan ish ko‘rishini ko‘rsatadi. Lekin xarajatlar tarkibida doimiy xarajatlar salmog‘ini yuqori bo‘lishini salbiy holat deb hisoblash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Sababi bunday sharoitda korxonada yangi ishlab chiqarish quwatlari kiritilgan, texnikaviy qayta qurish ishlari, ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlari amalga oshirilgan bo‘lishi mumkin. So‘zsiz bu xildagi barcha omillar ijobiy bo'lib, doimiy xarajatlar salmog'ini oshiradi va ishlab chiqarish leviriji sama- radorligini, mehnat unumdorligini o'sishini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish levirijining samaradorligini korxona pul tushumlarini o‘zgarishi bilan, uning foydasi bilan o‘zgarishini ifodalaydi. «Nurli tong» korxonasida ishlab chiqarish leviriji 6,33% ga teng. Bu shuni ko‘rsatadiki, mahsulot sotishdan kelgan pul tushumlarini 1% kama- yishi uning foydasini 6,33% ga kamayishiga olib keladi. Pul tushumlarini 10% ko‘payishi foyda miqdorini 63,3% ga o‘zgartiradi (10%x6,33%).

Shunday qilib, korxona yoki firmalardagi ishlab chiqarish leviriji­ning darajasi — bu mahsulot tannarxi tuzilishi va ishlab chiqarish hajmini o‘zgartirish yo‘li bilan foydadan foizlar va soliqlarni ajrat- guncha bo‘lgan foyda miqdoriga ta’sir etishning potensial imko- niyatlarining tavsifidir.

Demak, mahsulot sotishdan kelgan pul tushumlarini o'zgarishi foyda miqdorini keskin o'zgartiradi. Bunday holat esa ishlab chiqarish dastaklarining samaradorligi deb ataladi. 0‘zgaruvchan xarajatlarni qoplagandan keyingi realizatsiya hisobidan kelgan tushumlami foydaga nisbati ishlab chiqarish dastaklarining ta’sir kuchini ko‘rsatadi. Umumiy xarajatlar miqdori bir xil bo‘lganda o‘zgaruvchan xarajatlar qancha kam bo‘lsa, ishlab chiqarish dastaklarining ta’sir kuchi ham shuncha ko‘p bo’ladi.

Asosiy iboralar va tushunchalar

1. 
   Samaradorlik — resurslardan foydalanish mahsuldorligini ifodalaydi.
   
2. 
   Mutloq samaradorlik har doim olingan natijani uni olish uchun zarur bo‘lgan xarajatlarga nisbatini ifodalaydi.
   
3. 
   Pirovard daromad (MR) deb mahsulot hajmini bir birlikka o‘sishi (AQ) natijasida daromadning o'sishiga (AR(Q) aytiladi.
   
4. 
   Yalpi sotishdan ko‘rilgan foyda.
   
5. 
   Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda.
   
6. 
   Umumiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda.
   
7. 
   Soliq to‘lashga qadar bo'lgan foyda.
   
8. 
   Iqtisodiy (sof) foyda - bu umumiy pul tushumlaridan barcha xarajatlarning farqi (Moliyaviy natijalar bo‘yicha hisobotga qarang FN°2. Xarajatlar tarkibi to'g‘risidagi qo‘llanmaga, amaliy ma’- lumotlarga murojaat qiling).
   
9. 
   Yalpi foyda — kompaniyaning mahsulot sotishdan kelgan pul tushumlari va mahsulot tannarxining farqi.
   
10. 
    Hiring — o'zaro talablar va majburiyatlarni hiosbga olish yo‘li bilan naqd pulsiz hisob-kitob ishlarini amalga oshirish tizimi.
    
11.