Hotamova iroda ibrohimovna ingliz

Chizma 3.6. O’zbek tilida qush nomini ifodalashdagi kognitiv modellar

Rang

Tana qismi

QUSH
NOMI
Hayvon Hayvon

Yuqoridagi sxema bizga shuni ko’rsatadiki, o’zbek tilida qush nomi arxisemasidan quyidagi integral semalar vujudga keldi:
Hayvon Tana qismi Rang
Rang va tana qismining umumlashmasidan Sariq tomoq burgut burgut Yashil qanotli tovus – tovus, turkumiga kiruvchi differensial semalar mavjud. Hayvon va hayvon umumlashmasidan Tuya qaldirg’och – qaldirg’och, baliqchi o’rdak qarg’aning differensial semalar guruhi mavjud bo’ldi.
Yuqoridagi izlanishlar shuni ko’rsatadiki, qo’shma so’zlarning kognitiv xususiyatini ochib berish uchun o’simlik nomlari, inson tashqi ko’rinishini ifodalovchi so’zlar va qushlarning rangi, shakli va tana qismiga qarab nom berishda ishlatilayotgan so’zlar muhim ahamiyatga ega bo’lib qolmay, ingliz va o’zbek tillarida bunday xususiyatga ega qo’shma so’zlar mavjud hamdir. Bu esa o’rginaloytgan tilni yanada chuqurroq tushunishga va lug’at boyligini oshishiga yordam beradi

3- bob bo’yicha xulosa

Yuqorida kuzatganimizdek, ingliz va o’zbek tillaridagi qo’shma so’zlarning kognitiv xususiyatlarini o’rganish va tahlil qilish o’sha til tarkibidagi lug’atni mustahkamlashga xizmat qiladi. Qo’shma so’zlarning bunday tahlil qilinishida til va ongning aloqasini o’rganish katta ahamiyatga ega.
Qo’shma so’zlarning til va ong bilan bog’liqlik xususiyatini ochib berishda kognitiv modellar muhim ahamiyatga egadir. Ingliz va o’zbek tillaridagi kognitiv modellarning tahlilida konsept tushunchasi eng muhim rol o’ynaydigan hodisadir.
Qo’shma so’zdagi ikkita konsept bitta kognitiv asosda yotadi. Qo’shma so’zlarni kognitiv xususiyatlarini ochib berish uchun esa bizga bir emas, kamida ikki va undan ortiq bir modelga kiruvchi qo’shma so’z kerak bo’ladi. Aks holda uning boshqa tahlillardan farqi qolmaydi.
Ingliz va o’zbek tillaridagi kognitiv modellari juda ham ko’p bo’lib, albatta ularning hammasini sanab o’tishni iloji yo’q. Ulardan eng unumdorlari bu o’simlik nomi – Hayvon+tana qismi= o’simlik nomi, Hayvon+yeydigan narsa=o’simlik; tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’zlar – rang+tana qismi=tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z, Hayvon+tana qismi= tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z; qush nomi – Rang+tana qismi= qush nomi, Hayvon+hayvon=qush nomi kabi bir qancha modellar mavjud.
Ingliz va o’zbek tillaridagi juda juda ham ko’plab kognitiv modellar borligini yuqorida aytib o’tgandik. Ularning produktiv va produktiv bo’lmagan usulda tahlil qilinishi maqsadga muvofiqdir. Qiyoslanayotgan har ikki tilda ham produktiv hisoblangan kognitiv modelning ba’zilariga quyidagilar kiritilsa:
Rang+tana qismi=tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z. Hayvon+tana qismi= tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z.
Quyidagilarning ba’zilari esa ingliz tilida produktiv bo’lmagan usulga kiradi:
Hayvon+tana qismi= o’simlik nomi.
Narsa+tana qismi=tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z.
Hayvon+hayvon=qush nomi.