Hotamova iroda ibrohimovna ingliz

Chizma 3.2. O’zbek tilida o’simlik nomiga kiruvchi kognitiv modellar

Hayvon Tana qismi

Tana qismi

O’simlik nomi

O’SIMLIK NOMI
Hayvon Yeydigan narsa

Raqam Tana qismi
O’zbek tilidagi o’simlik nomi arxisemasi doirasidagi gul va o’t–o’lan integral semalari quyidag komponentli differensial semalarni umumlashtiradi:
Hayvon Tana qismi
O’simlik nomi Yeydigan narsa Raqam
Hayvon bilan tana qismi konseptlarining umumlashmasidan bo’tako’z– gul nomi va laylaktumshuq– o’t o’lan integral semalariga kiruvchi qo’shma so’zlar shakllanadi. Hayvon va yeydigan narsa konspetlarining birikishi natijasida kanakunjut–, ilonjiyda (chilonjiyda)– o’t o’lan kabi farq qiluvchi semalar natijasi

yaqqol namoyon bo’ldi. Raqam va tana qismida qirquloq, ming bo’g’im o’tlar va tana qismi bilan o’simlik nomi umumlashmasidan tirnoqgul, bo’yindorgul ga o’xshash gul nomining differensial semalar o’z aksini topdi.
Tahlil natijasi shuni ko’rsatadiki, ingliz va o’zbek tillarida o’simlik nomi arxisemasining eng dominantlaridan biri tana qismi semasi hisoblanadi. Ong osti va tilning bog’ligi natijasida paydo bo’layotgan bunday kognitiv modellarning aynan shu xususiyati jihatidan bu biz ingliz va o’zbek tillaridagi o’xshashlikni kuztishimiz mumkin.
Tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’zlar– qiyoslanayotgan har ikki tilda ham bu model eng produktiv hisoblanadi. Tashqi ko’rinishni ifodalash arxisemasi orqali vujudga kelayotgan qo’shma so’zlarning kognitiv modeliga quyidagilar kiradi:

1. 
   Rang+tana qismi=tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z.
   
2. 
   Hayvon+tana qismi= tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z
   
3. 
   Shakl+tana qismi=tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z
   
4. 
   Narsa+tana qismi=tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z
   

Yuqoridagi tahlili natijasi bizga shuni beradiki, ingliz va o’zbek tillarida tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z arxisemasidan paydo bo’layotgan kognitiv modellarning eng ustun komponenti bu tana qismi hisoblanadi.
Ingliz tilida ularning holatini quyidagi sxemada ko’rshimiz mumkin (qarang: chizma 3.3).
Bunday kognitiv modellar orqali biz quyidagi semalarni ko’rishimiz mumkin:
Rang
Tana qismi Hayvon Shakl Narsa