Hotam Umurov adabiyot qoidalari

POETIK SINTAKSIS
Tayanch tushunchalar

Stilistik sintaktik vositalar. Intonatsiya. Ritorik murojaat. Ritorik so‘roq. Antiteza. Parallelizm. Takror. Anafora. Epifora. Apostrofa. Ellipsis. Inversiya.
Haqiqiy filolog bo’lish uchun har bir shaxs ham adabiyotshunoslik, ham tilshunoslik ilmlarini chuqur o‘zlashtirishi lozimligini tahlilga tortilayotgan ushbu mavzu ham (isbotlaydi) talab qiladi.

Darvoqe, stilistika predmeti deb fonetik, morfologik, sintaktik va leksik birliklarni tushunsak (jumladan, fonetik stilistika nutq tovushlarining ta’sirchanlik qonuniyatlarini o‘rgansa, leksik stilistika so‘zni ishlatish va undan foydalanish (ekspressiv) xislatlarini o‘rgatadi; grammatik stilistika esa grammatika qoidalarining qaysi birini qanday holatda qo’llashni, fikrga bo‘yoq va ohang beruvchi vosita sifatidagi fazilatlarini tekshiradi), bu birliklar nutqning turli-tuman ko‘rinishlarini yuzaga chiqaradi, bu ko‘rinishlar nutq stillari deb yuritiladi. Nutq stillari tilning vazifa-funksiyasi bilan bog’liqligi sababli ular funksional stillar deb yuritiladi. Bular: 1) so‘zlashuv stili; 2) rasmiy stil; 3) ilmiy stil; 4) publitsistik stil; 5) badiiy stil. Ular ichida badiiy stil inson amaliy faoliyati va hayotining hamma tomonlarini qamrab olishi, umumga taalluqliligi, barchaga barobarligi, eng asosiysi obrazliligi (estetik ta’sir ko‘rsatish) bilan ajralib turadi.⁵⁸

Bu muammoning hamma tomonlarini tekshirishni kelajakdagi sa’y-harakatlarimizga — mustaqil izlanishlarimizga havola etamiz-da, hozircha badiiy stilning adabiyotshunoslikda stilistik figura (ibora) deb atalgan (stilistik sintaksis) vositalarini — poetik sintaksisni o‘rganishga kirishamiz.

Bu vositalarning obrazliligi, emotsional-ekspressivligi (hissiy ta’sirchanligi) — ularning estetik ta’sirini voqe qiladi. Bu ta’sirni yuzaga chiqarish uchun yozuvchi tildagi gap bo’laklari tartibi qoidalaridan chekinadi, ayrim so‘z, iboralarni qayta-qayta va turli-tuman o‘rinlarda takrorlaydi, jonsiz narsaga jonliday murojaat qiladi, poetik mazmun talabidan kelib chiqib, so‘zlardan yangi so‘z ijod qiladi va h. k.

1. Intonatsiya (lot. „Intonate“ — qattiq talaffuz etish) — ohang badiiy asar bilan birga tug’iladi. Uni ilg‘ash — asardagi har bir so‘z va gapning asosida yotgan mazmunni to‘g‘ri anglash uchun, albatta, uning ohangini sezish talab qilinadi. Uni sezishda asarda ishlatilgan turli tinish belgilari (nuqta, vergul, tire, so‘roq, undov, qo‘shnuqta, nuqtali vergul kabi), misralarning joylashishi, turoqlanishi, qofiyalanishi (she’riy asarlarda), muallif remarkalari (dramatik asarlarda) yordamga keladi. Ular ovozning pasaytirilishi, ko‘tarilishi, so‘nishi, tez yoki sekinlashishini, turfa xil tembrini anglatadi. Mazmun va ohang yuzaga chiqqanidagina asarning emotsional ta’siri beqiyos bo’ladi, g‘oyasi ko‘zlangan nuqtani zabt etadi. Jumladan, eng bag‘rikeng, samimiy shoir Mirtemirning „Qoraqalpoq daftari“ turkumidagi „Yengajon“ she’rini tinglaylik:

Yengajon

(Hazil)

— Yengajon! — dedim.

— Qaynim-ov! — dedi.

— Berroq kel! — dedim.

— Aynim-ov, — dedi.
Davra quvnoq edi, suhbat sho‘x edi,

Ko‘ngilda zarra ham g‘ubor yo‘q edi.

Yoshlik esga tushdi, avjida hazil,

Hazilga ko‘p qulay edi bu manzil.

Ko‘z tikib, oh chekib: — Yengajon! — dedim.

Berroq kel, sadag‘a senga jon! — dedim.

Qaynimsan, inimsan, qaynim-ov! — dedi.

Esi past boladay aynim-ov, — dedi.

Birinchi banddagi ohang — chorlashga, hazillashishga ishtiyoqni uyg‘otuvchi ruhga o‘rangan bo’lsa, ikkinchi banddagi ohang — zalvorli, samimiy tushuntiruvchi va yanada tasvirni zo‘rayishiga imkoniyat tug‘diruvchi xabar kuyini o‘zida jamlaydi. Uchinchi bandda ohang balandlashadi, tezlashadi va ayni paytda, yoshlikning va bosiqlikning ma’nosi — mohiyatini qayin va yenganing beg‘ubor qalbini, qaroqalpoqona hazilning milliy poeziyasini ko‘rsatadi.