Хорижий экспертларнинг марказий осиёдаги сув

сармояларни ўзлаштириш ичида унинг ҳар бир босқичи ва
мақсадида иқтисодий, эко
логик, социологик, иқтииштирокчисининг аниқ вазифала- содий-техник экспертиза ри белгилаб олиниши лозим.
хулосалари натижаларни Илмий таҳлиллар трансчегара
ўз фойдасига ўзгартириш, вий дарёлар сувидан фойдаланиш
Сохталаштириш, нотўғри
талқин этиш ёки эксперва тўЕОнлар қурилиши жараёнида
тиза ўтказаётган компан қуйидагилар эътиборга олиниши- нияларни ўз томонга один ни тақозо этади:
риб олиш ҳолатлари кўзга Биринчидан, қурилиши режа
ташланади. лаштирилаётган ҳар қандай тўЕОН Лойиҳалари мустақил халқаро экспертлар томонидан техник-иқтисодий, экологик-хавфсизлик ва ижтимоий экспертизадан ўтказилиши, уларнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётга ва атроф-муҳитга таъсири баҳоланиши шарт. Бу жараёнда мустақил экспертлар холислик тамойилига асосланиб иш юритишлари зарур. Тажрибалар кўрсатиб турганидек, баъзан кўп миллиардлик сармояларни ўзлаштириш учун иқтисодий, техник-иқтисодий, экологик, ижтимоий-социологик экспертиза хулосалари натижаларини ўз фойдасига ўзгартириш, сохталаштириш, нотўғри талқин этиш ёки экспертиза ўтказаётган компанияларни ўз томонига ОЕдириб олиш ҳолатлари кўзга ташланади. Масалан, АҚШ муҳандислар корпуси (United States Corps of Engineers) иқтисодчилари компания раҳбарларини йирик сармоя пакетини қўлга киритиш учун иқтисодий таҳлил хулосаларини атайин сохталаштирганликда айблаган эдилар.
Шу билан бирга, эндиликда мазкур лойиҳаларни халқаро-ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш ҳам кун тартибидаги долзарб масалага айланмоқда. Яъни, трансчегаравий таъсирга эга йирик гидроиншоотлар қурилишининг легитимлиги, халқаро ҳуқуқ принципларига мослиги ва эҳтимолий техноген аварияларнинг трансчегаравий оқибатлари халқаро-ҳуқуқий экспертиза қилинишига зарурат сезилмоқда.
Иккинчидан, йирик гидроиншоотлар қуришни режалаштириш ва лойиҳалаштириш босқичида гидроиншоотлардан фойдаланиш режими аниқ белгилаб олиниши шарт. Масалан, Мар


Моқда.
казий Осиёдаги Тожикистонда Йирик тўғОнларнинг қури- қурилаётган Роғун ва Қирғизислиш майдонларга меҳнат
тондаги Қамбарота ГЭСлари ўткаш муҳожирларнинг оқиб келиши натижасида мазкур
ган асрнинг 70-йилларида қишҳудудларда юқумли касал- лоқ хўжалик ерларини суғориш ликларнинг авж олиши ку- — ирригацион режим учун мўлзатилмоқда. Малярия, эн
жалланган эди. Лойиҳадаги барча цефалт, безгак, шистоматоза, дизентерия каби ка
техник ва геологик параметрлар салликлар, айниқса, охирги
мазкур режимга мослаштирилган. пайтларда ОИТСнинг кенг Эндиликда эса мазкур лойиҳалар тарқалаётгани тасдиқлан
гидроэнергетик мақсаддаги йиБразилиядаги Туку
рик қурилишлар учун асос қилиб руи тўғОни минтақасида
олинмоқда. Еки минтақамиздаги тадқиқот ўтказган олим- энг йирик Нурек ва Тўхтагул гидлар томонидан макрофт
роиншоотлари эндиликда энергелар ва касаллик тарқатув
тика муаммоларини ҳал қилишга чи ҳашаротлар орасида ўзаро алоқадорлик борлиги
хизмат қилаётир. Ҳолбуки, ҳар аниқланган.
иккала сув омбори ҳам аслида трансчегаравий дарёларнинг қуйи қисмида жойлашган давлатларда
ги суғориладиган ерларда деҳқончиликни ривожлантириш мақсадида қурилган эди. Лойиҳа ҳам шунга мўлжалланган. Лекин сув омборларидан лойиҳа талаблари қўпол равишда бузилган ҳолда фойдаланилмоқдаки, бунинг оқибатида эртага бугунгидан ҳам ташвишли экологик вазият, хавф-хатар юзага келиши мумкин164.
Учинчидан, тўғонлар қурилишини лойиҳалаштириш жараёнида қуйидаги қоидаларга риоя этилиши шарт:
— барқарор ва ҳамма учун маъқул бир нечта муқобил лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва танлаш имкониятини яратиш;
- лойиҳалар ишлаб чиқиш жараёнининг шаффофлигига эришиш, унда кенг жамоатчилик иштирокини таъминлаш, ижтимоий масъулият ҳиссини шакллантириш;
- лойиҳаларнинг очиқ муҳокамасига барча манфаатдор гуруҳларни таклиф этиш ва уларнинг фикрини инобатга олиш.
о Алихонов Б. Трансчегаравий дарёларнинг юқори қисмидаги йирик ГЭСлар. улар экологик хавфсизликка, дарёларнинг қуйи қисмида жойлашган аҳоли ҳаёти хавфсизлигига кафолат бера оладими? Ёки Саян-Шушенск фалокати огоҳликка чорлайди //"Қишлоқ ҳаёти" газетаси. 2009 йил 15 сентябрь.

Ижтимоий адолат тамойили асосида жабрланувчи TOMOHларга тўланиши лозим бўлган компенсациялар тизимини ишлаб чиқиш.

Тўртинчидан, лойиҳаларнинг самарадорлигини белгилашда минтақавий, миллий ва маҳаллий миқёсдаги манфаатлардан келиб чиқадиган кўрсаткичларнинг ўзаро нисбатига таяниш керак. Миллий миқёсда даромад келтирадиган лойиҳалар минтақа мамлакатлари ёки маҳаллий аҳоли учун жиддий талафотлар келтирмаслиги лозим. Айни пайтда, аҳолининг мажбурий кўчирилиши, унинг оқибатида келиб чиқадиган ижтимоий тенгсизликнинг барча кўринишларига барҳам бериш чораларининг кўрилиши мақсадга мувофиқ.
Бешинчидан, тўFOнлар қурилиши ва улардан фойдаланишда интеграциялашган ёндашувга асосланиш, яъни тўЕОнлар қурилишининг иқтисодий, ижтимоий, экологик, маданий, психологик, техник жиҳатлари тенг эътиборга олиниши шартдир. Иқтисодий-ижтимоий тараққиёт эҳтиёжларининг экологик хавфсизлик талаблари билан уйғунлашуви олий мажбурият сифатида ҳис этилмоғи лозим.
Олтинчидан, тўЕОнлар қурилиши жараёнида маҳаллий шароитларга мос санитария-гигиена қоидаларининг ишлаб чиқилиши ва уларга қаттиқ риоя этилишининг таъминланиши муҳим аҳамиятга эга. Аксинча ҳолатларда қурилиш майдонига туташ ҳудудларда юқумли касалликлар авж олиши ва эпидемиологик вазият мураккаблашиб кетиши мумкин.
Еттинчидан, йирик тўғОнларни лойиҳалаштириш, қуриш ва ишга тушириш муддатлари вақт чизиғида ўзаро мутаносиб бўлиши зарур. Яъни, лойиҳалаштириш давридаги фактологик маълумотлар билан қурилиш давридаги геоморфологик кўрсаткичларнинг ўзаро мувофиқлигига эришиш муҳим аҳамиятга эга. Эскирган лойиҳалар билан янги қурилишларни бошлаш, Охир-оқибат, техноген фалокатларни келтириб чиқариши муқаррар.
Саккизинчидан, йирик тўғонли гидроэлектр станциялар бошқарувини янги методлар ва компьютерлаштирилган воситалар орқали амага ошириш бугунги кун талабидир. Сув ресурсларини бошқариш механизмларини такомиллаштириш, қайта ишлаш ва экологик стандартларнинг мустаҳкамланиши сувдан интенсив фойдаланишда ижобий натижаларни беради.
Узбекистон мисолида, охирги йилларда Тошкент ва Андижон сув омборларининг автоматлаштирилган бошқарувга ўтказилганлиги, назорат-ўлчов аппаратларининг янгиланганлиги фавқулодда ҳолатлардан аҳолини огоҳлантириш ва тезкор коммуникация тизимининг жорий этилганлиги қўшни мамлакатлар учун ибратлидир.
Тўққизинчидан, трансчегаравий дарёларнинг сув захираларини биргаликда бошқариш, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва ЭКОЛОГИК ривожланишни таъминлаш, атроф-муҳитга етказилган зарарни аниқлаш ҳамда халқаро-ҳуқуқий жавобгарликка тортиш соҳасидаги, хусусан, йирик тўЕОнларнинг лойиҳаларини техНик-иқтисодий, социал-экологик экспертизадан ўтказиш билан боғлиқ вазият Марказий Осиёда кенг қамровли илмий тадқиқотчиликни ривожлантириш вазифасини кун тартибига қўймоқда. Фан ва таълим соҳасида тегишли ихтисосликлар бўйича мутахассислар тайёрлаш, илмий муаммоларга ечим топишда фанлараро ёндашувни қарор топтириш, йирик қўшма инновацион лойиҳаларни амалга оширишни йўлга қўйиш ва рағбатлантириш мақсадга мувофиқ. Жумладан, илғор хорижий тажрибаларни мақсадли тадқиқ қилиш, Меконг дарёси бўйича комиссия, Чад кўли ҳавзаси комиссияси, Ислом мамлакатларининг сув захираларини ривожлантириш ва бошқариш бўйича тармОРИ, Гамбия ва Сенегал дарёси ёки Нигер ҳавзасини ривожлантириш бўйича халқаро амалиёт тажрибаларини ўрганиш ва уларни минтақамизда ўринли қўллаш истиқболларини аниқлаш илмий тадқиқотларнинг устувор йўналиши бўлиши лозим.
Унинчидан, трансчегаравий дарёлар сувидан фойдаланиш, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва тўЕОнлар қуриш соҳасида халқаро ҳуқуқ нормаларини ва миллий қонунчиликни такомиллаштириш талаб этилади. Бу соҳада қуйидаги тавсияларни илгари суриш мумкин:
— йирик гидроиншоотларни режалаштириш, лойиҳалаштириш, трансчегаравий таъсирини баҳолаш, қуриш, эксплуатацияга топшириш, мониторинг қилиш ҳамда техноген аварияларнинг олдини олиш ва оқибатларини бартараф этиш борасида халқаро мезонлар, методологик низомлар, стандартлар ишлар чиқиш ва уларни комплекс ҳолда халқаро ҳуқуқ нормаларига чуқур сингдириш халқаро оммавий ҳуқуқ ва ҳуқуқшунослар

нинг долзарб вазифасидир. Халқаро-ҳуқуқий атамаларни бир хилда талқин қилиш, тўғри таржима қилиш, трансчегаравий "таъсир ёйилган ҳудуд" ("the extended effectZone") 165 каби атамаларга аниқ таъриф бериш, шартномалар матнини аниқ ва лўнда ифодалаш муҳим аҳамиятга эга. Трансчегаравий дарёларнинг қуйи ОҚимида жойлашган давлатларнинг норма ижодкорлик жараёнида ташаббус кўрсатишлари, йирик гидроиншоОтлар қурилишида интеграциялашган тизимли ёндашувни илгари суришлари мақсадга мувофиқдир;

- йирик гидроиншоотларни режалаштириш ва тўЕОнларнинг лойиҳаларини халқаро иқтисодий, техник-иқтисодий, ЭКОЛОГИк, ижтимоий-социологик экспертизадан ўтказиш, қурилиш босқичини мониторинг қилиб бориш - халқаро ҳуқуқнинг императив нормалари билан мустаҳкамланиши лозим. Кучайиб бораётган энергия танқислиги шароитида трансчегаравий дарёлар сувидан энергетик мақсадларда фойдаланиш, йирик гидроэнергетик иншоотлар қуриш, уларнинг трансчегаравий таъсирини баҳолаш ва оқибатларини бартараф этиш борасида халқаро-шартномавий инструментларни янада бойитиш ҳамда уларнинг ижро ва назорат механизмларини кучайтириш талаб этилади. Халқаро шартномаларга низоларни ҳал этишга оид аниқ механизмларнинг киритилиши халқаро ҳуқуқнинг тартибга солиш функциясини янада кучайтиради;
трансчегаравий дарёлар сувидан гидроэнергетик мақсадларда фойдаланиш ва йирик тўғонлар масаласида минтақа мамлакатларининг халқаро-ҳуқуқий ҳамкорлиги муҳим аҳамиятга эга. Шу ўринда, универсал ва минтақавий шартномаларга нисбатан минтақа давлатларининг якдил ёндашуви ва мувофиқлаштирилган ҳуқуқий сиёсатигина аниқ натижалар беради. Масалан, "Трансчегаравий очиқ сув оқимлари ва халқаро кўлларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида"ги Конвенциянинг Марказий Осиё давлатларидан фақат Ўзбекистон, Қозоғистон ва Туркманистоннинг ратификация қилганлиги унинг тўлақонли амал қилишига имкон бермайди. Ёки Марказий Осиё республикаларидан фақат Ўзбекистонгина 2007
165 Parviz Morewedge. State University of New York: "Uzbekistan meets the ecological challenges of the 21st century" //Collection of International conference's materials on the theme "Transboundary environmental problems of Middle Asia: Application of the international legal mechanisms for their solution". - Tashkent, 2010. - P. 19.

йил 4 сентябрда "Халқаро сув оқимларидан кема қатновларидан бошқа йўналишларда фойдаланиш ҳуқуқи тўғрисида"ги кон венцияга қўшилган. Халқаро шартномаларнинг миллий хукуки тизимларга тўлиқ имплементация ҚИЛИНИШИ халқаро-хуку мажбуриятларнинг тўлиқ ижро этилишига имкон яратади.

Умуман олиб айтганда, "Минтақамиз халқлари учун транс чегаравий дарёлардан умумэътироф этилган халқаро меъёрлар ва қоидалар асосида фойдаланишни кафолатлайдиган, ҳар бир Томон учун тенглик, ўзаро манфаат ва адолатни таъминлайдиган самарали минтақавий ҳамкорлик механизмларини яратиш ҳаётий муҳим аҳамият касб этмоқда" 16:
— трансчегаравий очиқ сув оқимларидан фойдаланишда чегарадош давлатларнинг миллий қонунчилигини ўзаро яқинлаштириш ва шу соҳадаги ҳуқуқий сиёсатни уйғунлаштириш халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуқий тизимларга имплементация қилиш жараёнини осонлаштиради. Бу борада қонунчилик ҳокимияти ва мутасадди давлат идораларининг халқаро-ҳуқуқий ҳамкорлигини кенгайтириш мақсадга мувофиқдир.
Айни пайтда, атроф-муҳитни муҳофаза қилишга оид миллий қонунчиликка тўлиқ риоя этилиши зарур. Ҳиндистонда тўғОнлар лойиҳалари бўйича 1990-йилларда ўтказилган давлат экспертизаси натижасида аниқланишича, 90 фоиз ҳолатларда лойиҳа мутасаддилари мамлакатда 1986 йилда қабул қилинган "Атроф-муҳит муҳофазаси тўғрисида"ги қонунда кўзда тутилган экологик талабларни бажаришмаган. Хитойда эса Лингьюнтан (Lingjintan) тўғонининг қурилиши жараёнида атроф-муҳитни муҳофаза қилишга оид қонунчиликнинг бузилганлиги, жавобгарлик чоралари кўрилмаганлиги, қурилиш ишлари устидан етарли назорат ўрнатилмаганлиги фош этилган эди. Мана шундай ҳолатларга бугун ва истиқболда ҳеч қачон йўл қўймаслик, қонун устуворлиги тамойилига риоя қилинишига эришиш зарур;
— трансчегаравий сув оқимларидан фойдаланиш ва йирик гидроэнергетик иншоотлар қуришда тегишли давлатлар, ком
166 Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг VI Умумжаҳон сув форумига тайёргарлик доирасида "VI Умумжаҳон сув форуми сари — сув хавфсизлиги йўналишида ҳамкорликдаги саъй-ҳаракатлар" мавзусидаги Тошкен минтақавий конференцияси иштирокчиларига қутлов мурожаати //Халқ сузи. йил 13 май, No 94 (5261).

паниялар, мансабдор шахсларнинг жавобгарлигини ку- Ўзбекистон Республикаси Презичайтириш, келтирилаётган бе