Homo economicus

Interiorizasiya nazariyasining tanqidi
. Shaxsning shakllanish jarayonida 
faoliyat qay darajada muhim rol o’ynamasin, uni mutlaqlashtirish yaramaydi. 
Psixolog S.L.Rubinshteyn insonning kamol topishida faoliyat rolining 
mutlaqlashtirilishiga qarshi e’tiroz bildirar ekan, shunday deb qayd etgan edi: 
«Inson qobiliyatlarining rivojlanish jarayoni u yaratadigan narsalarning rivojlanish 
jarayoni emas, balki insonning kamol topish jarayonidir, chunki qobiliyatlar 
insonda narsalardan yaralmaydi»
1.
Inson tashqi ta’sirlarni tanlash va ularni o’zining 
betakror, hyech kimnikiga o’xshamaydigan individualligining ichki mantiqiga 
1
Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. – М., 1973. – С.227. 

---

muvofiq qabul qilishda erkindir. Interiorizasiya nazariyasi ijod omiliga putur 
yetkazadi, inson hayot faoliyatida qadriyatlarning rolini (ayniqsa san’at, din va 
axloq sohasida) inkor etadi, insonning ichki dunyosini soddalashtiradi. Shu sababli 
bola tarbiyasi bilan shug’ullanganda uning individualligini hisobga olish, bunda 
uning ichki ruhlantiruvchi motivlariga tayanish, uni faoliyatga majburlamaslik, 
balki jalb qilish, uning imkoniyatlari va qobiliyatlarini aniqlash va ularga tayanish 
lozim.
Interiorizasiya nazariyasining tanqidi shaxsning shakllanishiga faoliyatning 
ta’sirini rad etmaydi, balki uning imkoniyatlari chegarasini ko’rsatadi. Zero, 
shaxsning shakllanishida faoliyatning rolini tushunish uchun insonning muayyan 
faoliyat turlariga bo’lgan munosabatini belgilaydigan ichki xususiyatlarini hisobga 
olish muhimdir. Ichki xususiyatlar deganda avvalo shaxsning qobiliyatlari va 
irodasi zamirida yotuvchi tabiiy iste’dod nishonalari, oliy nerv faoliyatining o’ziga 
xos xususiyatlari (mijoz), umumiy ta’sirchanlik (ya’ni sezish va idrok etish 
individual qobiliyati), miya yarim pallasi asimmetriyasi va hokazolar nazarda 
tutiladi. Shaxsning ichki xususiyatlari nafaqat irsiy (genetik) va tug’ma (embrional 
rivojlanish jarayoni bilan belgilangan) xossalar, balki shaxs hayoti, tarbiyasi, 
bilimi, hayot tajribasining o’ziga xos holatlari ta’sirida shakllangan individual 
belgilar tushunchasini ham qamrab oladi.