Homo economicus

Mehnat va o’yin faoliyat turi sifatida.
Odatda mehnat insonning mehnat 
qurollari yordamida tashqi dunyoga ta’sir ko’rsatish va oldindan mo’ljallangan 
natijaga erishishdan iborat maqsadga muvofiq faoliyati sifatida tavsiflanadi. 
Mehnat tushunchasiga nisbatan bunday yondashilgan taqdirda, olim, aktyor, 
pedagog, haykaltarosh, faylasuf faoliyati mehnat hisoblanmaydi. Bugungi kunda 
unumsiz deb nomlash mumkin bo’lgan mehnat turlari mavjud emasligi aniq-
ravshandir. Zero mehnat yaxlit jarayon bo’lib, insondan moddiy va ma’naviy kuch-
g’ayrat sarflashni taqozo etadi. Inson va jamiyatning rivojlanishi jarayonida yuz 
bergan mehnat taqsimoti mazkur yaxlit jarayon parchalanishiga, jismoniy va aqliy 
mehnatning ajralishiga olib keldi. Ammo mazkur ajralish jismoniy mehnat 
insonning faqat jismoniy kuch sarflashi, uning muskullari harakati bilan bog’liq 
ekanligini anglatmaydi. Jismoniy mehnat inson ma’naviy, ruhiy va asabiy kuch 
sarflashini ham nazarda tutadi. Ammo jismoniy va asabiy kuch-g’ayrat ulushi 
jismoniy mehnatda ko’proq bo’ladi. Aqliy mehnat esa, hyech shubhasiz, insonning 
ma’naviy kuchlari, uning intellektual imkoniyatlaridan ko’proq foydalanishni 
nazarda tutadi. Ammo jismoniy mehnat ham, aqliy mehnat ham o’xshash jihatlarga 
ega. Birinchidan, jismoniy mehnat ham, aqliy mehnat ham muayyan qurollardan 
foydalanishni nazarda tutadi. Ikkinchidan, mehnat oldindan mo’ljallangan natijaga 
erishishni nazarda tutadi. Uchinchidan, mehnat tabiat va jamiyat kuchlaridan 
foydalanmasdan yashay olmaydigan insonning muayyan ehtiyojlari bilan 
belgilanadi (chunki inson bioijtimoiy mavjudotdir). To’rtinchidan, jismoniy va 
aqliy mehnatning eng sodda omillari – mehnat predmetlari, mehnat qurollari va 
inson mehnatining o’zi umumiydir. Ammo mehnatning asosiy o’ziga xos 
xususiyati shundan iboratki, u tashqi dunyoning insonga qarshi turuvchi kuchlarini 
moddiy va ma’naviy jihatdan o’zlashtirishni nazarda tutadi.

---

Mehnatga muayyan abstraksiya, ya’ni faoliyat xossasi sifatida yondashadigan 
bo’lsak, uning amaliylik, ayrim foydali natijaga erishishga qaratilganlik kabi 
xususiyatlarini aniqlashimiz mumkin. Bu inson va tashqi dunyo o’rtasida yuz 
beradigan va insondan tashqaridagi unga qarshilik ko’rsatuvchi kuchlarni 
jilovlashga qaratilgan jarayondir. Shu sababli mehnat muqarrar tarzda insonning 
jismoniy va ma’naviy kuch-g’ayrat sarflanishi bilan bog’liqdir. U o’ziga zarur 
bo’lgan natijaga erishish yo’lida bor kuch-g’ayratini sarflaydi. Mehnat insondan 
sidqidildan ishlash, zahmat chekishni talab qiladi, tegishli ko’nikmalarni 
shakllantirish va irodani toblashni nazarda tutadi. O’z ma’naviy kuchlarini inson 
mehnat jarayonini o’zlashtirish, tashqi kuchlar qarshiligini yengishga sarflaydi. 
Shu sababli mehnat faoliyati insonga tashqi dunyoni ham, o’z-o’zini ham anglash 
imkonini beruvchi real tajriba sifatida amal qiladi.