Hodisalari Irsiyat va o'zgaruvchanlik

Genning strukturasi va ta'siri. irsiyat birligi sifatida genning mayjudligi 1865-yilda chex olimi G. Mendel tomonidan isbotlab berilgan. «Gen» so'zi fanga logansen tomonidan kiritilgan. Mendel o'z ishlarida ma'nosi jihatidan genga mos keluvchi «faktor» so'zini qo'llagan. T.G.Morgan tomonidan «meva pashshasi» misolida irsiyatning xromosoma nazariyasi yaratilgandan so'ng, 1930-yil-larga kelib, A.S.Screbrovskiy va A.P.Dubininlarning asarlarida gen­ning murakkab tuzilishga ega bo'lishi, uning bir qancha markaz-larga bo'linishi ta'riflab bcrildi. Keyinchalik bu mazmundagi ishlar S.Benzerning maqolalarida yanada mukammal o'rganilgan.
llujayradagi oqsil sintezi. Mikroorganizmlarning hujayrasida oqsil sintezi uchun zarur bo'lgan barcha imkoniyatlar mavjud. Vimslar oqsil sintezini faqat xo'jayin hujayrasida mayjudligidagina sintezlay oladi. Oqsil sintezi hujayradagi sitoplazmada joylashgan ribosomalarda boradi. Ribosomalar kichik va katta subedinitsa-lardan tashkil topadi. Oqsil sintezida uch xil RNK ishtirok etadi.

1. 
   i-RNK (m-RNK) informatsion-RNK deb nomlanadi va u RNK polimeraza fermenti ta'sirida DNKdan sintezlanadi. DNKdan i-RNKning sintezlanishi franskripsiya deb yuritiladi. i-RNK sintezlangandan so'ng ribosomalarga kelib, oqsil sintezi uchun dastur bo'lib hisoblanadi;
   
2. 
   t-RNK (transport-RNK) ribosomaga o'z antikodonlari bilan aminokislotalami tashib keladi. t-RNK yordamida bo'ladigan sintez (ranslyatsiya deb yuritiladi;
   
3. 
   r-RNK ribosoma-RNK deyiladi. U ribosomaning qurilish materiallarini tashkil qilib, oqsil sintezida ishtirok etadi.
   

Genetik kod. Sintezlangan i-RNK dagi nukleotidlar ribosomada uchtadan bo'lib o'qiladi. Ya'ni har uch nukleotid bitta amino­kislotani sintez qiladi. Bu degani, genetik kod tripletdir. Hozirgi vaqtda 20 ta aminokislotani belgilovchi i-RNKdagi uchtadan iborat nukleotidlar aniqlangan va ular kodon deb yuritiladi.
i-RNK dagi kodonlaming aminokislotalarga mos kelishi 6-jad-valda ifodalangan.
Jadvaldan ko'rinib turibdiki, ko'p hollarda bitta aminokislota ikki va undan ortiq kodonlar yordamida sintezlanishi mumkin.
Masalan:
alanin - GSU, GSS, GSA, GSG;
leysin - SUU, SUS, SUA, SUG;
prolan - SSU, SSS, SSA, SSG.
Gendagi kodonlar bilan oqsildagi aminokislotalarning tartibli bir-birigamos kelishi kolinearlikdeyiladi. Eukariot organizmlarning
6-jadval Turli xil aminokislotalarni belgilovchi i-RNK kodonlardagi nukleotidlar tartibi

Kodonning birinchi nuklcotidi	Kodonning ikkinchi nukleotidi				Kodonning uchinchi nukleotidi
	U	S	A	G
U	uuu fenilalanin UUS UUA leysin UUG	us и uss USA serin USG	UAU tirozin UAS UAA oxra UAG у an tar	UGU sistein UGS UGA yantar UGG triftofan	USA G
s	SUU SUS leysin SUA SUG	SSU SSS S1A pro) in SSG	SAU gistidis SAS SAA glitsin SAG	SGU SGS SGA arginin SGG
A	AUU izoleysin AUS AUA AUG metionin	AS U ASS ANA trconin LIG	AAU asparagin AAS AAA AAG lizin	AGU serin AGS AGA AGG arginin
G	GUU GUS GUA valin GUG	GSU GSS GSA alanin GSG	GAU asparagin GAS GAA glutamin GAU	GGU GGS glitsin GGA GGG

Eslatma. Oxra va yantar ma'nosiz mutatsiyalar bo'lib, oqsil sintezining tugallanishini bildiruvchi terminal kodonlar hisoblanadi.
ribosomasi SOS deb yuritiladi hamda 60S va 40S tarkibiy qismlardan (subbirliklardan), prokariot organizmlar hamda mitoxondriya va plastiddagi ribosomalar 70S bo'lib, 50S va 30S tarkibiy qismlardan iborat bo'ladi. Ribosomalardagi oqsil sintezi uch qismdan iborat bo'ladi:

1. 
   Translyatsiyaning boshlanishi (initsiatsiya).
   
2. 
   Polipeptid halqasidagi aminokislota qoldiqlarining polime-rizatsiyasi (elongatsiya).
   
3. 
   Polimerizatsiyani to'xtatib, hosi! bo'lgan polipeptidni ribo-somadan ajratilishi (terminatsiya).
   

Oqsil sintezining initsiatsiyasi i-RNKni ribosomaning kichik qismiga kelishi, har ikkala ribosoma bo'laklarining qo'shilishi bilan boshlanadi. Oqsil sintezi har doim initsiatsiya qiluvchi AUG va GUG kodonlari bilan boshlanadi. Bu kodonlar ribosomada maxsus oqsil sintezini boshlab beruvchi aminoasil t- RN К (metionil t- RN K) antikodoni bilan keladi. Natijada ribosomani akseptor qismiga me­tionil t-RNK kelib, u ribosomaning donor qismiga o'tadi, ribo­somaning akseptor qismi navbatdagi t-RNKni qabul qiladi. Oqsil sintezida F„ F₂, F₃, F va GTF faktorlari asosiy rol o'ynaydi. Elongatsiya jarayonida sintezlanayotgan oqsil molekulasidagi aminokislotalar ko'payadi. Oqsil sintezining tugashi i-RNKdagi maxsus terminator kodonlar yordamida amalga oshadi. Bu kodonlar jadvalda UAA va UAG lar bilan belgilangan.