Химмотология

6.17. Мойлар учун қўндирмалар

Замонавий мойларни эксплуатация хоссасига юқори талаблар фақатгина хом ашё танлаш ва уни тозалаш технологияси орқали тўлиқ бажарилмайди. Мойларнинг хоссасини яхшилаш учун тайёрлашни охирги қисмида уларга қўндирмалар қўшилади. Қўндирмалар нафақат мойларни ишлаш хоссасини яхшилайди, балки уларнинг сарфини ҳам камайтиради. Мойлар учун қўндирмалар сифатида бир неча минг органик бирикмалар ўрганилган ва қўлланилган лекин саноат ишлаб чиқариш ва амалиётда 100 маҳсулот ва композициядан кўп бўлмаганини олинган.

Қўндирмаларни синтез ва ишлаб чиқариш саноати қуввати дунё бўйича 1,5 милн. тонна/йил дан ошади ва у нефть кимёсининг муҳим мустақил соҳасидир. Асосан кўп миқдорда металсулфонатлари, алкилфенол ва дитиофосфор кислоталари, парафин углеводородлари ва уларнинг тузларини маҳсулотлари ишлаб чиқарилмоқда. Биринчи мойлар учун Аз НИИЦИАТИМ – 1 қўндирмаси ишлаб чиқиш 40 чи йиллар оҳирида бошланди.
Қўндирмаларнинг эффективлиги мойларнинг таркиби ва табиати ва уларнинг тозаланиши даражасига боғлиқ. Қўндирмалар турли ва коцентрациясига қўра мойларнинг бир ёки бирнеча кўрсаткичларини бошқа кўрсаткичларини ёмонлаштирмаган ҳолда яхшилайди. Мойлар учун қўндирмалар мақсади, кимёвий таркиби ва таъсири механизмига кўра синфланади. Қўндирмаларнинг кимёвий синфланиши актив группа ва углерод группасини тузилиши ёки структурасининг миқдорига кўра белгиланади. Таркиби бўйича фаол гуруҳ кислород, олтингугурт, фосфор, азот, хлор, бор ли қўндирмалардан иборат. Шунингдек молекуласида 2-3 та фаол группаси бўлган органик бирикмалар қўлланилади. Қўндирмалар шунингдек металли ва нометалли қисмига кўра фарқланади. Қўндирмаларнинг ката қисми биринчи гуруҳга тегишли қўндирмаларнинг муҳим ҳарактеристикаларидан бири уларнинг қутублилигидир. Қўндирмалар молекулаларининг қутублилиги уларнинг функционал эффективлиги даражасини белгилайди. Адсорбцион актив қўндирмаларнинг таъсир қилиш механизми фазалар чегарасини энергетик ҳолатини ўзгаришига асосланган. Бу ўзгариш мойда диспергатцияланган углерод моддалар ва қаттиқ углеводородлар бўлган металл сиртлари ва қаттиқ қолдиқлар ҳисобига содир бўлади. Ундан чиқаётган қаттиқ зарралар ҳолати ва хоссаларидаги фарқ қўндирмалар таркибига бўлган талабни оширади, биринчи бўлиб мой хажмига бевосита таъсир қиладиган қаттиқ моддалар созланади: депрессор қўндирмалари – қаттиқ углеводородли қолдиқлари, детерогент – диспергацияловчи қўндирмалар – углеродли моддалар қолдиғи;
Иккинчидан – «металл-мой» фазалари орасидаги чегарада ёки бевосита унинг мустаҳкамлигини адсорбцион пасайтирадиган металлнинг ўзининг сирт хоссаси. Бу қўндирмаларнинг таъсири нефть маҳсулотларининг қутублилигига боғлиқ. Бу эса қўндирманинг ташқи таъсирларга ва сувга ҳамда мойлар таркибида бўлган бошқа моддаларга бўлган сезгирлигини оширади. Адсорбцион нафсол қўндирмалар эффективлиги уларнинг мойдаги углеводородли ёки бошқа компонентлар билан кимёвий ёки физик таъсирига боғлиқ. Антиоксидловчилар – кимёвий механизм таъсирининг хусусий вакилларидир. Қўндирмаларнинг механик таъсири уларнинг синтез йўналиши ва уларнинг хоссасини ўзгартиришга йўл қўядиган йўлларни белгилайди (мой билан аралашиши, сирт активлиги ва бошқалар).