Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
НИШОН ЧЎЛНИНГ ЛОЛАҚИЗҒАЛДОҚЛИ-ҲАР ХИЛ ЎТЛИ ЎСИМЛИКЛАРИ 
Чариев Р.Р.
Qarshi davlat universiteti 
 
Қарши чўли Қашқадарѐ вилоятининг каттагина майдонни эгаллайди. Нишон чўли Қарши 
чўлининг бир қисмидир. Ушу майдонларда ўзига хос ўсимликлар олами мавжуд. Уларнинг 
ушбу ҳолатга келишига ассосий сабаб Нишон чўлли иқлимининг экстремал–ҳаддан ташқари 
қуруқ, ўта иссиқ, кам ѐғинли ва чўлда тарқалган турли туман тупроқлардир. Ушбу чўл 
минтақасининг иқлими кескин ўзгарувчан бўлиб, бунга қўшни чўлларнинг таъсири ниҳоятда 
сезилиб туради. Минтақамиз яқинида йирик тоғлар ва катта сув ҳавзаларининг йўқлиги 
сабабли, чўллардан эсадиган иссиқ ҳаво оқимини ҳеч қандай тўсиқ қайтармайди ва у бошқа нам 
ҳаво оқими билан қўшилмайди. Нишон чўли географик жиҳатдан жанубий минтақада 
жойлашган бўлиб, чўлнинг ўсимликлар формацияси ҳам жуда хилма хилдир. Чўлнинг жанубга 
борган сари буталар камайиб, асосий ўринни бир йиллик ва кўп йиллик ўт ўсимлик турлари 
эгаллаб ола бошлайди.
 
Буннинг асосий сабаби лѐссли қатламли тупроқлардир. Ушбу 
ҳудудларнинг тупроғи одатда шўрланган бўз тупроқлардир. Ушбу майдонларда эфемер ва 
эфемероид 
турлардан 
иборат 
бўлган 
қисқа 
вақтли 
формациялар 
мавжудлиги 
кузатишларимиздан маълум бўлди. 
Қарши чўли ҳудудларини биринчи марта ўз тадқиқотларини олиб борган М.Г.Попов 
(1926) чўл ўсимликлари типини ўрганиб эфемер чўллар номи билан атаган. Кейинчалик 
А.П.Шенников ва П.А.Прозоровский эфемер ўтлоқлари, И.А.Лингевский саванналар, 
П.А.Овчинников чала саванналар, Қ.З.Зокиров ранг ўсимликлари номи билан атаган. Юқорида 
номлари қайд этиб ўтилган олимлар фикрича Ўзбекистоннинг типик чўлларида, ранг-эфемер 
ўсимликлар, қўнғирбош-шўракли ўсимликлар типи учрайди. Ушбу ўсимлик типларида бир 
қанча формациялар мавжуд. Чўл шароитида эфемер ва эфемероид формацияларнинг 
шаклланиши ва юзага чиқиши асосан иқлим омилларига боғлиқ ҳолда юзага келади. Кузги ва 
баҳорги ѐғин-намгарчилик миқдори етарли бўлганда бу типга мансуб формациялар юзага 

---

152 
чиқади. Серѐғин ва илиқ келган қиш ва баҳор ойларида эфемерли формациялар чўлнинг табиий 
ҳудудларида анчагина кенг майдонларида ҳосил бўлди. Буларга қуйидаги ассоциациялар 
гуруҳини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. 
Лолақизғалдоқли - ҳар хил ўтли - эфемерли формациялар.
 
Бу формациялар асосан чорва 
моллари боқиладиган, бир оз аралаш бўз тупроқли, чириндига бой, вегетация даврини кеч 
кузгача давом эттирувчи янтоқзорлар формациясида, қўйлар ѐз ва қиш ойларида кечалари 
сақланадиган ѐтоқ жойларида учрайди. Бу формацияда лола қизғалдоқ билан бирга Нишон чўли 
учун хос бўлган ранг (
Carex pachystylis
Gay), илоқ (
Carex physodes
MB), қўнғирбош (
Poa 
bulbosa
L), ялтирбош (
Bromus tectorum
L), қилтиқ (
Taeniatherum crinitum
(Schreb) Nevski), 
келинсупурги (
Diarthrom Turez
), қушоѐқ (
Kollpinia lenearis
Pall), момосирка (
Erophila verna 
L), 
арпағон (
Eremopyrum onaprtis
(spreng) Nevski) каби бир йиллик турлардан ташқари, кўп йиллик 
турлардан чўл айиқтовонини ва жунчўпни учратиш мумкин. Таҳлилларимиз шуни кўрсатадики, 
лола қизғалдоқли формацияда 23 га яқин турлар борлиги қайд этилди. 
Лолақизғалдоқли-ҳар хил ўтли-эфемерли формациялар билан бир қаторда Ранг-
эфемерўтли формациялар учрайди.
 
Ранг-эфемер ўтли формациялар чўлнинг текис ва бир оз 
паст барханли қумлардан иборат бўлган ҳудудларида эрта баҳордан-март ойининг бошларидан 
кўзга ташлана бошлайди. Ранг-эфемер ўтли формацияларда сийрак ҳолда чўл чучмомаси, 
лолақизғалдоқ (
Papaver Povoninum
Schrenk), чўл бойчечаги (
Crocus alatavicus
Rge et schmalh), 
қўзигул (
Sisymbrium loeselii
L), ялтирбош (
Bromus tectorum
L), қилтиқ (
Taeniatherum crinitum
(Schreb) Nevski), яккам-дуккам ҳолда исмалоқ (
Spinacia turkestanica
iljin), ѐғлиқора (
Leptaleum 
filifolium
(willd) DC), булдуруқўт (
Alismaplantogodquatica
L), найзақора (
Salsola foliosa
(L) 
schrad), қушоѐқ (
Kollpinia lenearis
Pall), жағ-жағ (
Capsella bursapastoris
L), оқчитир (
Chorispora 
tenella
), қисман шўра, қуѐнжун каби турлар учрайди. 
Кузатишларимиздан ушбу кунга келиб чўл ҳудудида тақалган турларни кўпчилиги ҳар хил 
экологик омиллар таъсирига тушиб қолган. Булардан бири тупроқ таркибининг ўзгариши, 
сўнги йилларда ѐғин миқдорининг камайганлиги бўлса, чорва молларининг кўплаб боқилиши 
ўсимликларнинг вегитациясига амал қилмай қуруқ масса йиғлиши кабиларни санаб ўтиш 
мумикин. Нишон чўли флорасидаги турларни табиий ҳолатини сақлаб қолиш учун бу жойларни 
назорат остига олиш керак деб ҳисоблаймиз.