Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

DEHQONOBOD O„RMON HO„JALIGIGA QARASHLI “CHANG„AROQ MASSIVI” 
O„SIMLIKLARI 
Chariyev R.R., Yangiboyev E.Ch. 
Qarshi davlat universiteti 
 
Qashqadaryo viloyatida bir qancha o‗rmon xo‗jaliklari mavjud bo‗lib, ulardan biri Dehqonobod 
o‗rmon xo‗jaligidir. O‗rmon xo‗jalik 1965 yilda tashkil topgan. U 6 ta bo‗lim va 1 ta ko‗chatchilik 
uchastkasini o‗z ichiga oladi. Ushbu bo‗limlar quyidagicha nomlanadi Boshchorboq o‗rmon bo‗limi 
(25657 
gektar
), To‗rtko‗l o‗rmon bo‗limi (16344 
gektar
), Sarg‗ayota o‗rmon bo‗limi (18244 
gektar
), 
Oqbosh o‗rmon bo‗limi (18096 
gektar
), Konsoy o‗rmon bo‗limi (15892 
gektar
), Oybek o‗rmon 
bo‗limi (15150 
gektar
) va bitta ―Obod ko‗chatchilik‖ uchastkasidan tashkil topgan. Ushbu 
bo‗limlardan biri bo‗lgan Chang‗aroq massividir. Ushbu hudud Dehqonobod tumaninig shimoliy 
ga‘rbida, dengiz sathidan 2000-2800 metr balandlikda, tumanning G‗uzor tumani va Qamashi tumani 
bilan chegaradosh qismlarida joylashgan. Hududni Kattao‗ra daryosining qisman o‗rta va quyi 
oqimlari orqali 11 km masofasidan oqib o‗tadi. Chang‗aroq massivi Sho‗rguzar, Obod, Boyqo‗rg‗on, 
G‗injak, Dusha qishloqlarini o‗z ichiga oladi. Hudud to‗q tusli bo‗z tuproqlarga ega bo‗lganligi uchun 
o‗simliklar qoplamida mavjud turlar o‗ziga xos manzaralar hosil qiladi. 
Olib borgan kuzatishlarimizdan bizga hududda tabiiy holda o‗suvchi o‗simlik turlari qarib 457 
dan ortiqligi ma‘lum bo‗ldi. Kuzatishlarimiz davomida hududdagi ushbu turlar 43 ta oilaga mansub, 
134 turkumni tashkil etishini aniqladik. Tarqalgan oilalarni tahlil qilganimizda Soyabonguldoshlar 
(Umbreifillaceae) va Boshoqdoshlar (Gramineae) oilasi vakillari tarqalishi bo‗yicha boshqa oila 
vakilariga nisbatan ko‗proq. Soyabonguldoshlar oilasi vakillaridan Albertiya (Albertia Rgl. et 
Schmalh.), Arpabodiyon (
Pimpinella anisum 
Gaertn.), Arxar o‗ti (
Angelica ternata
Rgl. et Schmalh.), 
Bupleurum (
Bupleurum linearifolium
), Buxoro kovragi (
Ferula bucharica
(Lipsky) K.-Pol.), Gulpar 
(
Heracleum Lehmannianum
), Zira (
Bunium persicum
(Boiss) Fedtch), Ko‗ktikan (
Eryngium 
Biebersteinianum
Nevski), Sabzi (
Daucus Carota
), Sassiq kovrak (
Ferula assa-foetida
L.), Upor 
(mahalliy nomlari jupor, ifor) (
Lipskya insignis
(Koso-Pol.) Nevski), Chakamig‗ (
Turgenia latifolia
(L.) Hoffm), Shvid (bodiyon) (
Anethum graveolens
L.), Qarg‗aoyoq (
Elaeosticta allioides
), Qora zira 
(
Carum carvi
L.). Boshoqdoshlar (Gramineae) oilasi vakillaridan qo‗ng‗irbosh (
Poa bulbosa
L), sharq 
arpaxoni (
Eremopyrum orientale
) va bug‗doysimon arpaxon (
Eremopyrum triticeum
), yovvoyi javdar 
(
Secale Silvestre
), o‗tkirtishli yaltirbosh (
Bromus oxyodon
), qasmaldoq (
Agilops crassa
) kabilarni 
sanab o‗tishimiz mumkin. 
I. G. Serebryakovning klassifikatsiyasi bo‗yicha mavjud o‗simliklarni tahlil qilganimizda. 
Daraxtlar 35 turni, butalar 7 turni, yarim butalar 5 turni, ko‗p yillik o‗tlar 115 turni, bir yillik o‗t 
o‗simliklar 300 dan ortiq turni tashkil etishi aniqlandi. 

---

151 
Chang‗aroq massivida o‗simliklar juda xilma-xil va takrorlanmas formatsiyalar hosil qiladi. Adir 
mintaqasi hududlarida o‗to‗simliklar formatsiyasi mavjud bo‗lib erta bahorda juforzorlar lolazorlar 
qisqa vaqtda formatsiya hosil qilsa kunlar isib ketishi bilan bu formatsiyalar o‗rnini shirashzorlar va 
andizzorlar egallaydi. Ushbu formatsiyalardan biroz o‗tsak qo‗ziquloqzor, karrakzor mingboshzorlar 
formatsiyalari o‗rin almashadi. Kuzatishlarimizdan yuqoridagi shirashzorlar va mingboshzorlar 
formatsiyalarda 1 metr kvadrat joyda 20-35 tur, andizzorlar, qo‗ziquloqzorlar formatsiyasida 15-20 tur, 
juporzorlar lolazorlar formatsiyalarida 40-50 tur o‗simliklar mavjudligi sanab o‘tildi. Adirning yuqori 
qismiga ko‗tarilgan sari o‗t o‗simliklar o‗rnini daraxt va butalar egallaydi. Pistazorlar ichida bodomcha 
bilan birgalikda tug‗donazorlar ko‗zga yaqqol tashlanadi. Seryog‗in kelgan yillari erta bahorda ushbu 
daraxtlar ostini efemer va efemeroidlar egallaydi. Daraxtzorlar formatsiyasi lolazorlar, shuvoqzorlar 
cho‗chqaquloq va soxtasemiz o‗tli formatsiyalar bilan almashib turadi. 
Mavjud turlarning orasida ushbu kunga kelib himoya va muhofazaga muhtoj bo‗lib qolgan 
o‗simliklar borligi aniqlandi. Ular orasida daraxtlardan tabiiy holda pista (
pistacea vera
), qatrong‗i 
(
celtis caucasica
), butalarda bodomcha (
amygdalus spinosissima
), zog‗oza (
ephedra equisetina
Bge) 
ko‗p yillik o‗simliklardan dilband lolasi (
Tulipa Micheliana
Hoog), oq lola (
Tulipa turkestanica
Rgl), 
shirach (
Eremurus Regelii
Vved), bo‗yimadiron (
Achellea Millefolium
L), rovosh (
Rheum 
Maximowiczii
A. Los), qora andiz (
Inula Helenium
L), mehrigiyoh (
Onasma Dichroanthum
Boiss), 
jupor (
Lipskya insignis
(Koso-Pol.) Nevski), dorivor gulxayri (
althaea officinalis
) kabilarni sanab 
o‗tish mumkin. Yuqorida sanalgan turlani kamayib borishi turli ekologik omillar sababidadir. Ohirgi 
vaqtlarda antropogen omillarning kuchayganligi pista, bodmcha yoqilgi va to‗siq uchun bo‗ymadaron, 
ravoch, qara andiz, jupor, mehrigiyo kabi osimliklar dorivorlik hususiyatiga ko‗ra ko‗plab yig‗lmoqda 
va payxonlanmoqda. Agar ahvol shu tarizda davom etsa chang‗arov massivida mavjud turlarning bir 
qismi yo‗q bo‗lib ketishi mumkin deb hisoblaymiz.