Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Parthenolecanium corni
Bouche) тадқиқотларда хона ва 
иссиқхона ўсимликлари сифатида, фикусларда, монстера, палма, сейкас гулларини зарарлаши 
кузатилди. Ҳашарот фикуснинг новдаларида, монстерада эса барг пластинкасининг 
осткитомонида, барг бандида, палма ва сейкас гулларининг барг пластинкаларининг устки ва 
остки томонида жойлашади. Ҳашарот жиддий зарар келтирмайди. 
Rhodococcus 
Borchs. уруғига мансуб турон сохта қалқондори 
Rhodococcusturanicus 
Arch. 
асосан данакли мева дарахтларини зарарлайди. Бу ҳашарот хона ва иссиқхона ўсимликларидан 
фикус, монстера, сейкас, самбитгул каби гулларни кучли зарарлайди. Фикус ўсимликларини 
новдаларида йирик колониялар хосил қилади, монстера ва сейкас ўсимликларини эса барг ва 
барг бандларида учратиш мумкин. 
Иссиқхона ва хона ўсимликларида яшовчи кокцидларнинг тур таркиби ва экологик 
хусусиятларини ўрганиш, айни ҳашаротларни очиқ грунтдаги мевали ва манзарали 
ўсимликларга миграциясини маълум маънода баҳоловчи омиллардан бири бўлиб хисобланади.
Ёпиқ грунтда ўсувчи ўсимликларда тарқалган кокцид турларига қарши ўз вақтида кураш 
чораларини қўллаш, айни ҳашаротларни тарқалишини олдини олишда муҳим омиллардан 
саналади. 
МАРКАЗИЙ ОСИЁДА НИНАЧИ (INSECTA, ODONATA)ЛАРНИНГ 
ЎРГАНИЛИШИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ 
 
Хусанов А.К., Зокирова М.С., Қодиралиева М., Яҳѐев А. 
Андижон давлат университети 
 
Ниначилар ҳашaротлар ичида кенг тарқалган, ноѐб доирадаги, морфологияси, биологияси, 
тарқалиши ва тўда бўлиб яшаши билан ўзига хос организмлар гуруҳини ташкил қилади 
(Харитонов А.Ю. 1991).
Ҳозирги кунда ушбу ҳашаротларнинг дунѐ фаунаси 6000 дан ортиқ рецент турларни 
ташкил қилади. Ниначилар Арктика ва қурғоқчил ҳудудларидан ташқари ҳамма жойларда 
тарқалган. Асосан, тропик ҳудудларда, сув ҳавзалари яқинида учрайди. Бу туркум вакиллари 
анча қадимий турлардан ҳисобланиб, палеозой эрасининг тошкўмир даврида, яъни 300 мил. йил 
аввал пайдо бўлган (Борисов, 2007).
Одонотологик тадқиқотлар бўйича ҳозирда турли мамлакатларда 700 дан ортиқ 
тадқиқотчилар 
илмий 
ишлар 
олиб 
бормоқда. 
Одонотологик 
тадқиқотларни 
мувофиқлаштиришни яхшилаш мақсадида Нидерландиянинг Утрехт университети қошида 1971 
йили ―Халқаро одонотологлар жамияти‖ (
The Societas International is Odonatologica, S.I.O.
) 
тузилди.
Жамият ўзининг ―Odonatologica‖ журналини нашр қилиш билан бирга турли 
мамлакатларда доимий симпозиумлар ўтказиб келади. Халқаро жамиятнинг ташкил этилиши ва 

---

148 
унинг даврий нашрининг илмий фаолияти тадқиқотчиларни одонатологияга қизиқишини 
орттирди. 
Ниначилар бўйича дунѐ илмий адабиѐтлари ва ―Odonatologica‖ журналининг фақатгина 
рефератив бўлимида нашр қилинган ишлар сони 1971 йилдан ҳозирги вақтгача 14000 дан ортиб 
кетди. 
Марказий Осиѐдаги ниначилар ҳақидаги дастлабки маълумотлар ХIХ-аср охиридаги 
илмий 
адабиѐтларда 
И.Брауер 
(1877) 
томонидан, 
А.Ф.Федченконинг 
Туркистон 
энциклопедиясининг 1868 – 1871 йиллардаги тўпланмалари асосида жадвал сифатида чоп 
этилди. 
ХХ-асрнинг бошларида Марказий Осиѐдаги ниначиларнинг баъзи турлари ҳақида 
Б.Григорьев (1905) ва А.Г.Якобсон ишларида келтирилган.
Марказий Осиѐда одонотофауна хақидаги маълумотларни ХХ-аср бошланишида рус 
энтомологи А.Н.Бартенов (1911-1913) томонидан Жанубий Бухородаги (Туркистонда) 
ниначилар бўйича тўпланган маълумотлар орқали кўриб чиқди (Pseudoneuroptera, Odonata). 
Б.Ф.Белишев томонидан Марказий Осиѐ одонотофаунасига оид айрим (1958) тадқиқотлар 
олиб борилди. 
К.Б.Городков (1961) Шарқий Помир тоғларида учровчи 
Pantala flavescens
Fabr. (Odonata, 
Libellulidae) тури устида тадқиқотлар олиб борди. 
В.Н.Крилованинг илмий ишлари Қирғизистон ниначилари фаунасига бағишланган (1969).
А.Ю.Харитонов (1979) томонидан Сирдарѐнинг қуйи оқимидан фан учун янги 
Ischnura 
aralensis
тури топилиб тавсифлаб берилди. Ундан ташқари муаллиф томонидан айнан шу 
худуддан бир қанча соҳа учун муҳим материаллар йиғилди. 
С.С.Ионичев ва И.А.Ибадуллаев (1981)лар томонидан Сирдарѐнинг қуйи оқимида олиб 
борган тадқиқотлар натижасида Қозоғистон фаунаси учун янги бўлган 
Orthetrum sabina 
ва 
Pantala flavescens 
турлари келтириб ўтилган.
Л.Н.Приткинанинг ―Марказий Осиѐнинг янги триас ниначилари‖ номли иши собиқ 
Иттифоқ ҳудудининг янги топилма ҳашаротларига бағишланган (1981).
Р.С.Павлюк, Т.М.Курбанова (1987)лар томонидан Туркманистонда ниначиларни ўрганиш 
услублари ишлаб чиқилган. 
Д.Ш.Кукашев (1989) Қозоғистон фаунаси учун 2 та янги тур – 
Somatochlora arctica 
ва 
Leucorrhinia dubia
ларни келтириб ўтди. 
С.Н.Борисов томонидан Марказий Осиѐ одонотофаунаси тур таркиби ҳақидаги 
маълумотларни умумлаштириш, адаптив мосланишлари ва тарқалиш қонуниятларини очиб 
бериш ҳамда антропоген омил фаолиятини баҳолаш бўйича кенг қамровли тадқиқотлар олиб 
борилди (2007). 
Марказий Осиѐнинг айрим ҳудудларига оид қисқа маълумотлар В.А.Догел ва 
Б.Е.Биховский (1934), С.К.Тютеньков (1956), А.С.Климишин ва Р.С.Павлюк (1972), 
Е.В.Логиновский (1974)ларнинг ишларида ҳам ўз ифодасини топган. 
Ўзбекистонда одонотофауна бўйича махсус режали тадқиқотлар олиб борилмаган. 
Ҳозирги кунда Андижон давлат университети зоология кафедрасининг "Фарғона водийси 
ҳайвонот дунѐси (таксономияси, биоэкологияси, филогенези ва ҳўжалик аҳамияти)‖ номли 
тасдиқланган илмий йўналиш мавзуси асосида 
“Фарғона водийси одонотофаунаси”
ни тадқиқ 
этиш бўйича илмий изланишлар олиб борилмоқда.
 
Тадқиқотнинг мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгилаб олинган: 
Шарқий Фарғонада тарқалган ниначилар тур таркибини ўрганиш, таксономик таҳлил 
этиш ҳамда каталогини тузиш; 
Хўжалик аҳамиятига эга бўлган турларнинг биологияси, экологияси ва ҳаѐт циклларини 
ўрганиш; 
Қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларига қарши илмий асосланган кураш 
усулларини такомиллаштириш, биологик хилма-хилликни сақлаш ва муҳофаза қилиш бўйича 
амалий тавсияларни ишлаб чиқиш йўналишида илмий тадқиқот ишлари олиб бориш.