Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Фойдаланилган адабиѐтлар 
1.
Топволдиев Т., Маҳмудова М. Абужаҳл тарвузининг биологияси ва таркиби. 
Ўзбекистон биология журнали. 3-сон. Тошкент, 2009 й. 23-26 б. 
2.
Холматов Ҳ., Қосимов А. Доривор ўсимликлар. 1994 й. -365 б. 
3.
Абу Али ибн Сино. Тиббий ўғитлар. Тошкент, 1999 й. -192 б. 
 
O`ZBEKISTON YER RESURSLARI VA ULARDAN FOYDALANISHNING
EKOLOGIK MUAMMOLARI 
 
Normuratov O.U., Allayarov S.K., Bolliyev A.T. 
Termiz davlat universiteti 
Respublikada tuproqdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish o`z-o`zidan amalga 
oshadigan ish emas. Bu boshqarma respublika hududidagi yer resurslarining maydonini, strukturasini 
hisob-kitob qilish, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi doirasidagi yerlarga qishloq xo`jaligi ekinlarini 
joylashtirish, almashlab ekish sxemasini ishlab chiqish har o`n yilda xo`jaliklar xududida yirik 
masshtabli tuproq xaritalari tuzish va hokozo ishlar bilan shug`ullanar edi. Biroq bu boshqarma ishida 
ayrim kamchiliklar mavjudligi ham ma'lum. Birinchidan u yerdan foydalanuvchi qishloq xo`jalik 
vazirligi qoshida bo`lishning o`zi noto`g`ri. Chunki yerlardan noto`g`ri foydalanilgan taqdirda ham bu 
boshqarma o`zi tobe bo`lgan vazirlikka qarshi chiqmasligi aniq. Shu nuqtai-nazardan hozirgi kunda bu 
boshqarmani MDH tarkibidagi ayrim mamlakatlardagidek mustaqil davlat qo`mitasiga aylantirish 
maqsadga muvofiqdir. Negaki iqtisodiyotning bozor tizimi davrida yerning ahamiyati, qadri, bahosi 
nihoyatda ko`tarilishi turgan gap. Shunday sharoitda tuproqlarimiz va ularning ekologik va meliorativ 
holati haqidagi ma'lumotlar doimo yangilanib turilishi, tuproqlarning aniq holatini ko`rsatadigan 
bo`lishi shart. Tuproq xossalari va holati o`zgarishi bilan, ekinlar joylashishi, almashlab ekish sxemasi 
o`zgarib borishi kerak. Ishlab chiqilgan qonun, qoida, agrotexnika, metodik usul va sxemalarni to`g`ri 
qo`llash, tuproq xossalarining o`zgarib borishi qattiq nazorat qilinishi zarur. Shuningdek, bujarayonda 
fan tuproqlarning holati va xossalarini yaxshilash bo`yicha ishlab chiqqan texnologiyalarni tadbiq qilib 
borish va ilmiy tashkilotlar bilan aloqani yaxshi yo`lga qo`yish ham katta ahamiyatga ega. Bu ishlarni 
mustaqil qo`mitagina amalga oshira oladi. 
Kishilar esa ilmiy yechimlarni tadbiq qilishdan manfaatdor emas edilar. U davrlarda ishlab 
chiqarish darajasi past bo`lganligi uchun ilmiy tadqiqotlar natijalarini tadbiq qilish oson bo`lmagan. 
Hozirgi davrda mexanik ravishda har o`n yilda hamma tuproqlarning xaritasini tuzish yana bekorga 

---

343 
mehnat va mablag` sarflanishiga olib keladi. Shuning uchun xaritalarni har bir xo`jalikning talabiga 
qarab tuzish kerak. Chunki u tuproq xaritasi zarurligini tushunib yetsagina undan foydalanishga 
harakat qiladi. Shuni hisobga olib, barcha tuproqlarning oziqa elementlar bilan ta'minlanganlik 
darajasini ko`rsatuvchi agrokimyoviy xaritogrammalar tuzish ustida ish olib borilgan. Ularning asosiy 
vazifasi tuproqdagi oziqaelementlarining harakatchan miqdorini aniqlab, rejalashtirilgan hosildan 
chiqqan holda oldin o`g`it me'yori belgilanardi, keyin esa o`g`itni qo`llash rejasi tuzilardi. O`g`it 
qo`llash rejasi brigada, xo`jalik, tuman va viloyat masshtabida tuzilar va xo`jalik yilida mo`ljallangan 
hosil olish uchun kerak bo`lgan o`g`itning umumiy miqdori topilar edi. 
Shu o`g`itnitayyorlash, bo`lishtirish va o`simliklarga berishni tashkil qilish uchun 
«Selxozximiya» birlashmasi tuzilgan edi. Biroq bunday tizimda o`g`it qo`llash jarayoni 
kamchiliklardan holi emasdi. Shuningdek, tuproqdagi azotni hisobga olish va xaritogramma tuzish 
usuli amalda yo`q edi. Hatto ishlab chiqilgan usullar ham laboratoriyalarda tadbiq qilinishi amrimahol 
edi. Natijada azotli o`g`itlar miqdori fosfor miqdoriga nisbatan aniqlanar edi. Bu esa hamma vaqt ham 
haqiqatga to`g`ri kelavermaydi, chunki tuproq xossalarining holati o`simlik uchun mo`ljallangan azot 
va fosforli o`g`itlar nisbatini ta'minlamasligi mumkin. Bundan tashqari o`simliklar, shu jumladan, 
g`o`zaning hamma navlari ham azot va fosforni bir xil nisbatda talab qilmaydi. Ikkinchi eng muhim 
kamchiliklardan biri, hosil rejalashtirilganda tuproqning holati, xossalari hisobga olinmas edi. Shuning 
uchun doimo mo`ljallangan hosil olinmas va o`g`itlardan foydalanish koeffitsenti juda past edi. Endi 
esa, mustaqil yashamoqdamiz. Mustaqillikning o`z shartlari va qonunlari mavjud. Bozor iqtisodiyoti 
tizimi hukm surgan sharoitda qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi yangi texnologiyalarni jadal qo`llash 
asosida yanada taraqqiy etishi kerak. Olinayotgan hosil miqdori yildan-yilga ortib borishi shart. Bu esa 
tuproqlarning ekologik, meliorativ holati, xossalariga bog`liq. Qishloq xo`jalik ekinlarining 
hosildorligini ko`tarishga erishishning birinchi va eng asosiy sharti – tuproqni yildan-yilga yaxshilab, 
unumdorligini oshirib borishdir. 
Tuproqning ekologik va meliorativ holati yomonlashgan bo`lsa, hech qanday agrotexnika usuli 
kerakli samarani bermaydi. Shunday ekan, tarixiy dalillar ko`rsatayotganidek, dehqonchilikning, ya'ni 
agrotexnika usullarining asosiy yo`nalishi, birinchi navbatda, tuproq holatini yaxshilashga, 
unumdorligini oshirishga qaratilgan bo`lishi mumkin. Tuproq unumdorligi oshgan sari o`simliklar 
hosili o`z-o`zidan ortib boradi. 
Xulosa qilib atish lozimki-tuproqlarning eng avvalo meliorativ va ekologik holatini yaxshilash 
zarur. Undan keyin ularga har yili, albatta ma'lum miqdorda organik o`g`it berib borish kerak. Shu 
bilan bir paytda organik o`g`it tayyorlanish yildan-yilga ko`paytirish muammosini yechish lozim. 
O`simlik, chorvamollari, qishloq, tuman, shahar chiqindilaridan kompostlar tayyorlash texnologiyasini 
ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Har yili berilayotgan organik massa miqdori oshgan sayin tuproq 
albatta yaxshilanib boradi. Chunki tuproqning tirik qismi faollashadi, unumdor tuproq hosil bo`lish 
jarayoni boshlanadi. Uning tarkibida chirindi, oziqa elementlar miqdori, foydali mikroorganizmlar 
soni, tuproqda va atmosferada karbonat-angidrid gazining miqdori ortaveradi. Tuproq donador bo`lib, 
uning barcha xossalari yaxshilanadi, suv va havoning tuproqda bir paytda bo`lish imkoni tug`iladi.